“Paxta ishi”: ko‘zim bilan ko‘rganlarim

O‘zA saytida 7-9-10 va 11 yanvar kunlari e’lon qilingan "Paxta ishi" qanday vujudga kelgan edi?" nomli suhbatni o‘qib

Men 1979 yilda Ellikqal’a tuman “Oktyabr bayrog‘i” (hozirgi “Davr ko‘zgusi”) gazetasida bo‘lim mudiri vazifasida faoliyat ko‘rsata boshladim. 1985 yil yanvardan esa o‘rindoshlik asosida Beruniy tuman “Paxtakor” (hozirgi “Xalq minbari”) gazetasi muxbirligini ham zimmamga oldim (25 yil markaziy nashrlar muxbiri bo‘ldim.)

Shu munosabat bilan o‘sha yillari Ellikqal’a, Beruniy, To‘rtko‘l tumanlari ijtimoiy hayotida yuz bergan voqealarni, xususan, “Desant” va “Paxta ishi” bilan bog‘liq fojialarni ipidan ignasigacha bilaman. Qolaversa, Ellikqal’a tuman partiya qo‘mitasining birinchi kotibi, Qoraqalpog‘istonda xizmat ko‘rsatgan muhandis, iqtisod fanlari nomzodi Olimboy Primovning yaqin va hamfikr inisi sifatida Qoraqalpog‘istonda “desant”ning asosiy nigohi qaratilgan atoqli insonlar – Qoraqalpog‘iston viloyat partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Qallibek Kamolov, O‘zbekiston KP MQ kotibi Yerejep Ayitmuratov, O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vaziri Abdulla Xudoyberganov, O‘zbekiston Meliorasiya va suv xo‘jaligi vazirining birinchi o‘rinbosari Timur Kamolov, To‘rtko‘l tuman partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Qosim Nurumbetov, Beruniy tuman partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Olimboy Rajabov, Qorao‘zak (keyinchalik Taxtako‘pir) tuman partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Sultonmurat Qoniyozov kabilar bilan shaxsan tanish bo‘lganman. Ko‘plarining o‘sha davr haqidagi hikoyalarini o‘z qulog‘im bilan tinglaganman.

O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan yurist A.Polvonzoda bilan hamkasbimiz SH.Akbarovning suhbatida ta’kidlanganidek, respublika rahbariyatida Anishchev-Ogarok-Romanovskiy-Satin-Buturlin-Gaydanov-Didorenkodan iborat “desant” guruhi faoliyat yuritgan bo‘lsa, Qoraqalpog‘istonda bu “tandem” Salikov-Maloletov-Maksimov-Donsov va boshqa “ustomon”lardan iborat edi.

Endi “desant” Qoraqalpog‘istonda ish boshlashining aniq tafsilotlari haqida biroz ma’lumot berib o‘tsam. 1984 yil 11 iyulda Toshkentda O‘zbekiston Markaziy Qo‘mitasi hay’ati majlisi o‘tkaziladi. Unda belgilangan tartibga ko‘ra Qoraqalpog‘iston viloyat partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Qallibek Kamolov ham ishtirok etadi. Majlis oxirida O‘zbekiston KP MQ birinchi kotibi In’omjon Buzrukovich Usmonxo‘jayev “Qallibek Kamolovich, bizning kabinetga bir kirib keting!” deydi. Qallibek og‘a xonaga kirganida u yerda 1983 yil 8 iyulda L.Grekovning o‘rniga ikkinchi kotib bo‘lib saylangan Timofey Nikolayevich Osetrov bor ekan. (U 99 yil yashadi. 1986 yil 13 dekabr kuni “Paxta ishi” bo‘yicha hibsga olingan). In’omjon Buzrukovich “Siz 15 iyul kuni Yegor Kuzmich Ligachev qabulida bo‘lasiz. Diplomatiya sohasiga o‘tyapsiz!” deydi. 14 iyul kuni Qallibek og‘a rafiqasi Lyubov Semyonovna bilan Moskvaga ketadi va O‘rta Osiyo sho‘’basi mudiri V.Smirnovga uchraydi. Smirnov uni K.N. Mogilnichenkoga yuboradi. Mogilnichenko O‘zbekistondagi o‘nlab kadrlar tagiga suv quygan johil odam edi. “Birovga choh qazisang o‘zing tushasan“, deganlaridek, V.Smirnov ham, K.Mogilnichenko ham, hatto qudratli Ye.Ligachev ham oxir-oqibat “Kreml ishi” bo‘yicha ayblandilar. Bu o‘rinda ulug‘ Abayning “Kuchuk asrab it etdim” degan satri yodga tushadi. Xullasi kalom, Qallibek Kamolovich Markaziy Qo‘mitada Stepan Vasilyevich Chervonenko huzuriga kiradi. Oqsoqolga uch shahar – Vyetnamning Xo Shi Min, Sharqiy Germaniyaning Rostok, Ruminiyaning Konstansa shaharlariga Bosh konsullikni tanlash huquqi beriladi. Qallibek og‘a Konstansani tanlaydi. 16 iyul kuni Qallibek og‘a janob Ligachevning huzuriga kiradi. “O‘rningizga kim birinchi kotib bo‘lishi mumkin?”, deb so‘raydi Yegor Kuzmich o‘smoqchilab. “Tajribali yigitlardan Yerejep Ayitmuratov, Kamol Rizayev, yoshlardan Sultonmurat Qoniyozov, Qayipbergen Yusupov!” deydi Qallibek og‘a. “Ayitmuratov Siz tomondanmi?” so‘raydi Ligachev. “U men bilan 18 yil Vazirlar Kengashi Raisi bo‘lib ishlagan!” javob beradi Q.Kamolov. 29 iyul kuni Qallibek Kamolov Nukus aeroportidan Moskvaga uchib ketadi. O‘shanda aeroport maydoniga odam sig‘may ketgan edi.

1984 yil avgust oyi o‘rtasida Qoraqalpog‘iston viloyat partiya qo‘mitasiga o‘n birinchi birinchi kotib etib Jezqazgan shahar partiya qo‘mitasi birinchi, Jezqazgan viloyat partiya qo‘mitasi ikkinchi kotibi, KPSS Markaziy Qo‘mitasi noziri bo‘lgan Kakimbek Salikov (1932-2013) saylandi. U O‘zbekistonga kelgach, avvalo, ikki ishning payida bo‘ldi. Aytish kerakki, ikkovini ham ro‘yobga chiqardi. Birinchisi – 3 marta Siyosiy byuroga xat yozib, Gdlyan guruhining qo‘li bilan Q.Kamolovni qamatdi. Ikkinchisi – taniqli shoir sifatida o‘zbek tilida “Jezkiyik” nomli kitobini chiqardi.

K.Salikov birinchi navbatda Q.Kamolovning eng yaqin safdoshlariga, shogirdlariga hujum qildi. 1984 yil 29 dekabrda Ellikqal’a tuman partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Olimboy Primovni ishdan bo‘shatdi. 1985 yil boshlarida K.Salikovni qayerda, qanday holatda ko‘rganimni yozsam, birorta odam ishonmasa kerak. Lekin bu bo‘lgan voqea. Ellikqal’a tuman partiya qo‘mitasi binosi yonidan o‘tayotsam, suv tashiydigan oddiy “vodovoz” mashina kelib to‘xtadi. Undan fufayka kiygan o‘rta yashar bug‘doyrang kishi tushdi. Qorovulimiz Madrahim aka, haligi barzangi odamga “Rayqo‘mga shunday xarob mashinada kelasanmi?” deb musht o‘qtaldi. Tikilib qarasam, bir hafta oldin Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universitetida biz ziyolilar bilan majlis o‘tkazgan K.Salikov. Yugurib Madrahim akaning qo‘lini ushlab qoldim, “Bu obqo‘mning birinchi sekretari”, deb shivirladim. Universitetda K.Salikov “Zachem nam stolko mramara? Ladno eto xram nauki. No v raykomax zachem takaya roskosh?” degan edi. Demak binoni ko‘rish uchun ishchi kiyimida yashirincha kelgan ekan. U kezlar Olimboy Primovich Beruniy tumani Beruniy nomidagi sovxoz direktori edi. Og‘amni Chkalov nomidagi bo‘lim dalasidan topdim. Bo‘lim boshqaruvchisi Hojiboy Karimov tillo odam edi. Ikkovimizni holi qoldirib traktor yoniga ketdi. Salikovning “tashrifi”ni aytsam, Olimboy aka “Otlig‘u piyoda izimga tushib olgan. Qallibek Kamolovni yomonlab yozib bersang, yo obqo‘mning tarmoq kotibi yo Nukus shahar qo‘mitasi birinchi kotibi qilaman, degan edi. Yo‘rig‘iga yurmaganimdan keyin Ellikqal’adan bo‘shatdi. Bu yerda ham tinch qo‘ymaydi, shekilli!” dedi. “Bo‘sh kelmang!” dedim. Quchoqlashib xayrlashdik. 12 oktyabr kuni K.Salikov Olimboy Primovni hay’at yig‘ilishida ishdan bo‘shatdi. O‘sha yig‘ilishda bo‘lganlardan uch kishi K.Salikov “Partiya biletini bering!” deganida Olimboy akaning “Janob Salikov, partiya biletini sizdan olganim yo‘q, sizga bermayman!” deb zaldan mag‘rur chiqib ketganini aytib berishdi. Markaziy Qo‘mitadan Osetrov qo‘ng‘iroq qilib koyigach, 25 oktyabr kuni K.Salikov o‘z hujjatlarida ishkal borligini bilib qolib, masalani qayta hay’atga qo‘ydi. O‘sha kunlari Olimboy akaning rangida rang qolmagan edi. 25 yil hukumat xizmatida bo‘lib, uy ham qurmagan ekan. Akasi Safarboy Primov uyini bo‘shatib berdi. Kasalxonaga tushib qoldi. Tez-tez xabar olib turdik. Davletgeldi Sobirov degan do‘sti doimo yonida bo‘ldi. Baribir K.Salikov aytganidan qolmadi. I.Usmonxo‘jayevga bosim o‘tkazib, 1986 yil 9 yanvarda Markaziy Qo‘mitada partiyadan o‘chirtirdi. Adolat uchun aytib o‘tish kerakki, o‘shanda O‘zbekiston KP MQ kotibi Ra’no Abdullayeva Olimboy Primovning yonini olganini yaxshi bilaman. 1986 yil 25 noyabr kuni Donsov, Volosenko, IYEvlev, Glushchenko og‘ani hibsga olishdi. Olimboy aka sudda o‘zini o‘ta mag‘rur tutdi. Yolg‘on ayblovlarni rad qildi. Uni sud zalidan ozod qilishdi. Biroq ikki kun o‘tgach, manfur Gdlyanning qo‘li bilan sho‘ro saltanatining dahshatli qamoqxonalaridan biri “Matrosskaya tishina”ga eltib qo‘yishdi. 1990 yil 10 avgustgacha hibsda saqladilar. To‘qib-bichilgan jinoyat ishida mahbus 89 marta pora oldi, degan iddaolar bor edi. Tergovchilar Olimboy akaning rafiqasi Xadicha Kamolovaga, farzandlari Yulduz, Berdimurod, Shavkat, Guloyim, Ulug‘bekka (12 yashar edi), akasi Safarboyga, qaynilari Xudoyberganga, Jumaboyga, qarindoshlaridan Jabborbergan O‘rozimbetov, Abdulla Polvonov, Romon Bekimbetovga qattiq azob berdilar. O‘sha paytlar butun Ellikqal’a jamoatchiligi oyoqqa turdi. Yuqori tashkilotlarga urush qahramonlari I.Navro‘zboyev, O‘.Abdullayev va boshqalar nomidan xat tayyorlandi. O‘shanda R.P. degan urush qatnashchisi “Xatga imzo chekmayman. Ertaga nima bo‘lishini kim biladi!” degan edi. Yaqinda shaxsiy arxivimdan o‘sha xatning nusxasini topib oldim. R.P. degan joyda kaminaning imzosi turardi. Olimboy aka Gdlyan guruhi iskanjasidan chiqib kelgach, 16 yil yashadi. “Hayotim mazmuni” nomli kitob yozdi.

Odamlarning yuragiga buyruq berib bo‘lmas ekan. K.Salikov birinchi kotib etib saylanishidan oldin “desant”chilar Aleksandr Balakin, O‘rinboy Matnapesov, Niyatulla Seyitnazarov, Raygul Jumamuratovaga “Qallibek Kamolovni yomonlaysizlar!” deb yo‘l-yo‘riq berishibdi. Ammo ularning birortasi sotqinlarning ra’yiga yurmadi. Ishlab chiqarish ilg‘ori Raygul opa Jumamuratova ularga qarata “Sizlarga bittagina gapim bor. Boshimdagi ro‘molimni yechib beray. O‘rasangizlar, sizlarga zap yarashardi-da!” degan edi. O‘shanda To‘rtko‘l tuman partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Qosim Nurumbetov, “Ko‘kdaryo” davlat xo‘jaligi direktori O‘ng‘orboy Qurboniyozov, “Ko‘kchiel” davlat xo‘jaligi direktori Yerejep Allaniyozov va boshqa bir qator ajoyib insonlar hayoti fojiali yakun topdi.

“Paxta ishi” bilan bog‘liq nohaqliklarni biz o‘z ko‘zimiz ko‘rganmiz. Esimda: 1985 yil 6 fevral kuni Ellikqal’a tumani “Moskva” hamda “Do‘stlik” jamoa xo‘jaliklari rahbarlari va mutaxassislaridan 9 kishi Gdlyan guruhi tomonidan hibsga olindi. Ayniqsa, Ellikqal’a qo‘rig‘ini o‘zlashtirish tashabbuskorlaridan biri, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan paxtakor, 5 ta orden sohibi (Gdlyan o‘zbekistonlik 10 nafar Sosialistik Mehnat Qahramonini hibsga olgan), “Moskva” davlat xo‘jaligi direktori Sa’dulla Rahmonovning hibsga olingani yashin tezligida tarqaldi. Ustoz Abdulla Orif yozganiday, “Gadoning dushmani gado bo‘ladi“: markaziy nashriyotda ushbu maqola muallifining S.Rahmonov haqidagi kitobi korrrekturasi o‘qiliyotgan edi. Shoshilinchnoma yuborilgach, qo‘rg‘oshinga tushirilgan matn eritib yuborildi. 19 yillik rais O‘zbekiston Jinoyat Kodeksining 119-1, 149-1, 153-2 va 155-moddalariga binoan 12 yil muddatga ozodlikdan mahrum etilib, mol-mulki musodara qilindi. “Do‘stlik“ jamoa xo‘jaligi raisi Muhammadjon Sherimbetov chekiga ham shu qismat tushdi.

O‘zbekiston xalq maorifi a’lochisi, Qoraqalpog‘istonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, yuridik fanlari nomzodi Olimboy Rajabov avval Xo‘jayli tumanini boshqargan, 12 yildan buyon Beruniy tuman partiya qo‘mitasining birinchi kotibi bo‘lib ishlayotgan edi. 1985 yil 9 yanvarda K.Salikov uni lavozimidan tushirib, Budyonniy nomidagi qo‘riq davlat xo‘jaligiga direktor qilib yubordi. Maqsad unga qarshi material yig‘ish edi. Tez orada uni va yaqinlari, tanishlarini qamoqqa oldi. Rafiqasi, pedagogika fanlari nomzodi Maryam Rajabova, o‘g‘il-qizlari, ukalari, qarindoshlarini oylab qiynoqqa solishdi. Ukasi Komiljon Rajabov (sportchi) Urganchdagi vaqtincha saqlash binosining uchinchi qavatida tergaganlarida musht uchun qo‘l ko‘targan T.Gdlyanning qo‘lini qayirib, “Telman Xorenovich! Mening oldimda ikki yo‘l bor: birinchisi seni derazadan uloqtirish, ikkinchisi o‘zimni! Xotinim vafot etgan, norasida bolalarimga achinmaysanmi?” deydi. “Uyiga oborib qo‘yinglar, bu xuliganni!” deyishga majbur bo‘ladi tergovchi. Olimboy Rajabovning ishini paxta masalasiga bog‘lash uchun tumanning eng ilg‘or raisi, avval tuman yoshlar qo‘mitasi birinchi kotibi, tuman qishloq xo‘jalik boshqarmasi boshlig‘i bo‘lgan Mahmud Xo‘jamuratovni qamoqqa oldilar. U va u bilan ishlagan 4 odam ancha yil panjara ortida aziyat chekdir.

Mahmudjon aka mana shu maqola yozilishidan 2 kun oldin o‘z tavalludining 80 yilligini nishonladi. Hayot davom etmoqda. Ammo o‘sha beshafqat jallodlar xalqimiz qalbiga solgan jarohat hamon bitmagan. Mahmud Xo‘jamuratov haligacha kechalari uxlay olmaydi. Gdlyan haqida gap ketsa, Komiljon Rajabovning mushti beixtiyor tugiladi. Maryamjon opa mustaqillik yillarida I darajali “Sog‘lom avlod uchun” ordeni, “Mo‘’tabar ayol” ko‘krak nishoni bilan taqdirlandi. Faqat shu kunlarni turmush o‘rtog‘i Olimboy Rajabov ko‘rmaganidan qattiq o‘ksiydi. Yulduz Primova Toshkentda, nufuzli poliklinikada ishlayapti. Ming afsuski, bu kunlarni dadasi Olimboy Primovich bilan onasi Xadicha aya ko‘rolmay ketdi.

2017 yil may oyida O‘zbekiston shifokorlar uyushmasi raisi, tibbiyot fanlari doktori, professor Abdulla Xudoyberganov olamdan o‘tdi. U avval Qoraqalpog‘iston, 1981-1986 yillarda O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vaziri bo‘lib ishlagan edi. Gdlyan guruhi unga qanday uydirmalarni yopishtirmadi, deysiz. Allaqanday oltin byust haqidagi kurakda turmaydigan afsonalar, brilliantli portfellar to‘g‘risida ertaklar to‘qildi. Ukalari — o‘sha chog‘lari Qoraqalpog‘iston paxta sanoatini boshqargan Otaullo Xudoyberganov, viloyat partiya qo‘mitasi bo‘lim mudiri Habilullo Xudoyberganov, Ellikqal’a tuman partiya qo‘mitasi ikkinchi kotibi Ne’matullo Xudoyberganovni bir zumda “Butirka”ga olib borib qamashdi. Oylab qiynoqqa solishdi. Xayriyatki, oyning o‘n beshi yorug‘ bo‘lib chiqdi. Mustaqillik quyoshi porladi.

Darhaqiqat, bu “ish” O‘zbekistonning asl farzandlari boshiga og‘ir kunlarni soldi. Respublika miqyosidagi rahbarlardan tortib, yuzlab firqa kotiblari, vazirlar, raislar, brigadirlar, paxta zavodi direktorlari, qabul punkti mutasaddilari nohaq qamaldi. Ularga ota, ona, rafiqa, farzand, qarindosh bo‘lgan minglab odamlar azob chekdi...

Bularning hammasini biz o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rdik. U qorong‘u kunlar endi hech qachon qaytmasin. Barpo etilayotgan yangi O‘zbekiston dunyo turgunicha ozod, obod, tinch, farovon, buyuk bo‘lib qolsin!
 

Yangiboy QO‘CHQOROV,

Yozuvchilar uyushmasi a’zosi,

O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi