Evropa o‘rtasidagi tan olinmagan musulmon davlati. Dunyoni qutblashtirgan Kosovo mojarosi

Sovet Ittifoqi parchalangach, Bolqon yarimorolida siyosiy taranglik yanada jiddiylashdi. Kosovo mojarosi ham aynan shunday etnik nizolardan biri sifatida tarixda qoldi. «Daryo» kolumnisti Jahongir Ergashev an’anaviy tarix ruknida shu haqda hikoya qiladi.

Bolqon yarimoroli mamlakatlarida Yugoslaviyaning parchalanishi xalqlar o‘rtasidagi munosabatlarga ham ta’sir qildi. Yangi etnik mojarolarning ildiz otishi uchun sharoit yaratdi.

Kosovo – Bolqon yarimorolidagi hudud. Poytaxti – Prishtina shahri. Hozirda uning mustaqilligi qisman tan olingan bo‘lib, davlat tili sifatida alban va serb tilidan foydalaniladi. Respublika ikki qism – Kosovo va Metoxiyadan iborat. Kosovo serbchada «qora maynalar o‘lkasi» ma’nosini beradi. Metoxiya esa yunonchada «cherkov mulki» deganidir.

Kosovo: tabiiy geografik o‘rni

Kosovo Bolqon yarimorolining markazida joylashgan. Umumiy maydoni 10 887 kvadrat metrni tashkil qiladi. Hududi, asosan, tog‘li bo‘lib, Albaniya, Chernogoriya, Makedoniya va Serbiya bilan chegaradosh.

Kosovoning qisqacha tarixi

Qadimda Kosovo hududida illir qabilalari istiqomat qilgan. VI asrdan bu yerga slavyanlar kela boshladi. Ular romanlashgan mahalliy aholini dengiz bo‘yidagi shaharlarga, valaxlarni esa tog‘larga siqib chiqardi. IX asrga kelib, kosovoliklar xristian dinini qabul qildi.

IX–XII asrlar mobaynida Vizantiya, Bolgariya va ikki serb knyazligi – Rashka va Dukley Kosovoni o‘z tasarrufiga olish uchun jang olib bordi. XII asr oxirida serb qiroli Stefan Neman Kosovoni o‘z qirolligiga qo‘shib oldi. Kosovo Serb qirolligining markaziy hududlaridan biri sifatida iqtisodiy jihatdan rivojlandi. Ammo qirol Stefan Dushan vafotidan so‘ng feodal tarqoqlik iqtisodiyotni tanazzulga olib keldi.

1389 yilda serb Lazar Kosovo maydonida mag‘lubiyatga uchragach, mamlakat Usmonli saltanati tarkibiga kirdi. Kosovo hududida aholi migrasiyasi boshlangach, demografik tanglik vujudga keldi. Nasroniylik diniga e’tiqod qiluvchilar turk istibdodida yashashni istamay, hududni tark etdi. Bo‘shab qolgan yerlarga musulmon albanlar ko‘chirildi. Natijada Kosovoda musulmon alban millati ulushi 50 foizni tashkil etdi. Bu esa kelajakdagi alban–serb nizosiga sabab bo‘ladigan omil edi.

1912–1913 yillardagi Bolqon urushi natijasida Kosovoning bir qismi Serbiyaga, yana bir kichik qismi esa Chernogoriya tarkibiga o‘tdi. Shu vaqtda Albaniya davlati ham tashkil etildi.

Kosovodagi etnik migrasiyalar

Kosovoning slavyan davlatlari tarkibiga kirishi natijasida serb hukumati slavyan elatining ko‘chib kelishini rag‘batlantirdi. Ularning ommaviy ko‘chishi Kosovoda alban millati ulushi qisqarishiga olib keldi.

Birinchi jahon urushi vaqtida 1915 yili Avstro-Vengriya imperiyasi Kosovoni egallab oldi. Albaniya hukumati esa Avstro-Vengriya imperiyasini qo‘llab-quvvatlagan holda Kosovoda o‘z ta’sir doirasini yoyishga urinadi. Ammo Birinchi jahon urushida Uchlar Ittifoqi mag‘lubiyatga uchradi va Kosovo yangi tashkil topgan Yugoslaviya tarkibiga qo‘shib berildi. Yugoslaviya tarkibida Kosovodagi ijtimoiy vaziyat muammosi kelajakda hal qilinadigan muammo sifatida qolaverdi. Albanlar o‘sha kezlarda Albaniya tarkibiga qo‘shilish uchun partizanlik harakati olib bordi. Yugoslaviya hukumati esa serblarning Kosovoga ko‘chirilishi uchun rag‘bat beradigan siyosat yuritdi.

Ikkinchi jahon urushi davri

Ikkinchi jahon urushi davrida Kosovo Italiya protektorati – homiyligi o‘rnatilgan Albaniyaga bo‘ysundirildi. Alban hukumati yana serblarni ommaviy ravishda Kosovodan haydab chiqarish, badarg‘a qilish siyosatini boshlab yubordi. Fashistik Albaniya hukumati siyosati natijasida 40–50 mingga yaqin serblar repressiya qilindi va 100 minglab serblar Kosovodan qochishga majbur bo‘ldi.

1944 yilda o‘lka Kosovo partizanlari harakati natijasida Italiyadan mustaqil bo‘ldi va yana Yugoslaviya tarkibiga o‘tdi. Yugoslaviya Federativ Xalq Respublikasi konstitusiyasiga muvofiq Kosovo va Metoxiya muxtor hududi tashkil etildi. Yugoslaviyaning Broz Tito rahbarligidagi avtoritar hukumati Kosovoga albanlarning ko‘chib kelishini rag‘batlantirdi va serblarga nisbatan diskriminasiyaga asoslangan siyosat yuritdi.

Kosovo, asosan, dotasiyalar evaziga kun ko‘radigan hudud bo‘lib, aholisi qashshoq, infratuzilma rivojlanmagan hudud sifatida qolaverdi. Aslida, statistik ma’lumotlarda past ko‘rsatgichga ega bo‘lgan Kosovo iqtisodiy jihatdan barqaror edi. Shu sababli Albaniyadagi albanlar o‘z turmush sharoitlarini yaxshilash istagida Kosovoga ommaviy ravishda ko‘chib keldi. Albanlar migrasiyasi kuchaya boshlagani sabab ular serb jamoasini mintaqadan siqib chiqardi. Serb-alban kelishmovchiligi esa yanada ildiz otdi. Mavjud hukumat esa haligacha bu etnik nizoning sabablarini o‘rganmadi, oldini olishga harakat qilmadi.

Slobodan Miloshevich hokimiyati va serb-alban etnik nizosining kuchayishi

1987 yilning aprel oyida Slobodan Miloshevich Serbiya kommunistik partiyasining raisi sifatida Kosovoga tashrif  buyurdi. Tashrif davomida serblar va albanlar o‘rtasida nizo kelib chiqdi. Miloshevich serblarga qarata bundan keyin «serb millatini hech kim xafa qilolmaydi» degan nutq o‘qidi. Miloshevich ham serb, ham alban millatchiligini tanqid qilgan bo‘lsada, Kosovodagi serblar bu nutqdan ilhomlanib harbiy tuzilmalar tuzdi. Bu esa ikki millat o‘rtasidagi  etnik nizoni yanada keskinlashtirdi.

1989 yilda o‘tkazilgan referendum natijasida muxtor o‘lkalarning huquqlari yanada qisqartirildi. Kosovolik albanlar referendum natijalarini boykot qilishdi. Ularning nazarida referendum kosovolik albanlarning huquqlarini oyoqosti qilaganligi edi. Sababi referendum natijasida Kosovoda alban tilida olib boriladigan tele va radio uzatmalari to‘xtatilgan, alban  tilida ta’lim olish bekor qilingan edi.  Mazkur voqealar esa Kosovoda ommaviy ravishda ish tashlashlari milliy to‘qnashuvlarga olib keldi. Yugoslaviya hukumati nizolarning oldini olish uchun mintaqada favqulodda holat e’lon qildi, ammo alban ayirmachi guruhlarining harakatlari kuchayishini oldini ololmadi.

Mustaqillikning e’lon qilinishi

1991 yilning 22 sentyabrida Kosovodagi alban vatandoshlari referendum o‘tkazishdi va mustaqil Kosovo respublikasi tashkil etilganini e’lon qildi. Shu kunda prezidentlik saylovi o‘tkazildi va Ibrohim Rugov mustaqil Kosovo davlati prezidenti etib saylandi. Oradan bir oy o‘tib Albaniya Kosovo davlatining mustaqilligini tan oldi. Kosovoda qurolli kuchlar guruhi birlashtirilib, ozodlik armiyasi tashkil etildi. Natijada serblarga qarshi repressiyalar avj oldi.

Dastlab Kosovodagi ayirmachilarga qarshi serb partizanlari harakat qilgan bo‘lsa, keyinchalik bu harakatga Yugoslaviya armiyasi ham qo‘shildi. Nizo mahalliy muammodan, global muammoga aylana boshladi. 1999 yilda NATO harbiy tashkiloti harbiylari Kosovodagi voqelarga aralashdi. Yugoslaviya shaharlari va harbiy ob’ektlari NATO qo‘shinlari tarafidan havo hujumiga tutildi. Hujumlar oqibatida yarim millionga yaqin aholi, asosan, albanlar boshpanasiz qoldi.

Bundan tashqari, albanlarning ko‘plab tarixiy qadamjolari Kosovodagi urush natijasida vayron bo‘ldi. NATOning mahalliy nizolarga aralashuvi natijasida Yugoslaviya hukumati to‘la boshqaruvini BMTga berishga majbur bo‘ldi. BMT Kosovoda o‘z boshqaruvini o‘rnatgandan keyin, mintaqadagi millati, asosan, serb va lo‘li bo‘lgan 277 ming  aholi Serbiyadan boshpana so‘radi.

Hozirgi ahvol

2004 yil 23 oktyabrda Kosovoda BMT nazorati ostida saylov o‘tkazildi. Muvaqqat saylovlar natijasida Ibrohim Rugov prezident etib saylandi. Kosovodagi uchta partiyadan faqat serblar partiyasi saylov natijlarini tan olmadi. Natijada Kosovoda yana qurolli to‘qnashuv yuz berdi. To‘qnashuvlar oqibatida 4 mingdan ortiq serblar qochqinlikka yuz tutdi, serblarning Kosovodagi cherkovlari vayron qilindi.

BMT muvaqqat hukumati asta-sekinlik bilan boshqaruvni Kosovo hukumatiga topshirdi. 2008 yilda o‘tkazilgan saylovlarda Hoshim Tachi prezident etib saylandi va hozirgacha mamlakatni boshqarib kelmoqda.

Kosovo masalasida hozirga qadar AQSh boshchiligidagi G‘arb va Rossiya boshchiligidagi BRIKS mamlakatlari bir qator sammitlar uyushtirdi. 2010 yilda Gaagadagi xalqaro sud Kosovoning mustaqil davlat ekani haqida qaror qabul qildi.  Shunday bo‘lsada, Kosovo masalasida bir to‘xtamga kelingani yo‘q. Hozirga qadar BMTga a’zo bo‘lgan mamlakatlarning 93 tasigina Kosovoni mustaqil davlat sifatida tan oldi.

AQSh boshchiligidagi G‘arb Kosovoning mustaqilligini tan olgan bo‘lsa, Rossiya, Xitoy va BRIKS mamlakatlari buni tan olmayapti. Serbiya hukumati ham shu yo‘lni tutmoqda.

Kosovoda uyushgan jinoyatchilik, odam savdosi, korrupsiya kuchayib kelmoqda. Serblar esa Kosovoni tark etishni davom ettirmoqda. Serb va alban millatchilaring  adovati tufayli ko‘plab begunoh insonlar qiyin vaziyatni boshidan kechiryapti.

Manba: daryo.uz