Sudga hurmat — qonunga va adolat tantanasiga hurmat demakdir

Jamiyatda ijtimoiy adolat va qonun ustuvorligi qaror topishini istagan sog‘lom fikrli har bir inson  qonun talabiga so‘zsiz rioya etishi, o‘zgalarning huquq va qonuniy manfaatlariga putur yetkazmasligi lozim.

Ammo oramizda fuqarolarning huquqlari, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazishdan zarracha uyalmaydigan kimsalar ham borki, ularning nomaqbul qilmishlariga sud tartibida qonuniy baho beriladi hamda shu tariqa yurtimizda tinchlik va soyishtalik, xalqimizning hayoti xavfsizligi va salomatligini ta’minlashga erishiladi. 

Biroq so‘nggi paytlarda odil sudlovni amalga oshiruvchi sudlar faoliyatiga asossiz aralashuvlar, sudyalar va sud xodimlariga nisbatan tazyiq yoki bosim o‘tkazish, sudyaga nisbatan hurmatsizlik ko‘rsatish kabi salbiy holatlar yuz berayotganidan ko‘z yumolmaymiz. Vaholanki,“Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 68-moddasida belgilab qo‘yilganidek, “Davlat organlari va boshqa organlar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, mansabdor shaxslar, fuqarolar sudyalarni hurmat qilishi va ularning mustaqilligiga rioya etishi shart. Sudyaga nisbatan hurmatsizlik qilish, shuningdek, uni ochiqdan-ochiq mensimaslikdan dalolat beruvchi xatti-harakatlar qilish qonunga binoan  javobgarlikka sabab bo‘ladi”.

Xo‘sh, qanday xatti-harakatlar sudga hurmatsizlik deb baholanadi va bunday qilmishlar uchun amaldagi qonunlarimizda qanday javobgarlik choralari belgilangan? Har ikki savolga Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 180-moddasidan aniq javob topish mumkin.

Ushbu moddaga muvofiq “guvoh, jabrlanuvchi, da’vogar, javobgar, ishda qatnashuvchi boshqa shaxslarning sudga kelishdan qasddan bo‘yin tovlashida yoki mazkur shaxslarning va boshqa fuqarolarning raislik qiluvchi farmoyishiga bo‘ysunmasligida yoxud sud majlisi paytida tartibni buzishda o‘z ifodasini topgan sudga hurmatsizlik — bazaviy hisoblash miqdorining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi”.

Keling, so‘nggi paytlarda avj olgan ayrim blogerlar tomonidan ijtimoiy tarmoqlarda yoritilayotgan sud jarayonlarini videotasvirga olish bilan bog‘liq vaziyatlar xususida mulohaza yuritaylik. Aksariyat hollarda o‘zini bloger deb tanishtirgan shaxslar sudyaning sud jarayonlarini videotasvirga tushirishga ruxsat bermaganligini noto‘g‘ri talqin qilib, sudyani noxolislik, noprofessionallikda ayblayotganlariga barchamiz guvohmiz. Xo‘sh, blogerlar, OAV vakillarining sud jarayonlarini videotasvirga tushirish to‘g‘risidagi iltimosnomasi qanday hollarda sud tomonidan qanoatlantiriladi va aksincha qachon rad etiladi? Bu borada sudlar Oliy sud Plenumining “Sud muhokamasi oshkoraligini va sudlar faoliyatiga doir axborot olish huquqini ta’minlash to‘g‘risida” gi qarorining 14-bandidan o‘rin olgan tushuntirishga rioya qiladilar.

Mazkur bandda “ochiq sud majlisini fototasvirga tushirish, videoyozuvni amalga oshirish, shuningdek, ommaviy axborot vositalarida translyasiya qilishga quyidagi tartibda yo‘l qo‘yiladi:

fuqarolik ishini ko‘rish paytida – sud majlisida raislik qiluvchining taraflar roziligi olingandan keyin bergan ruxsati bilan;

jinoyat, ma’muriy, iqtisodiy ishni va ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rish paytida – sud majlisida raislik qiluvchining taraflar fikrini eshitgandan keyin bergan ruxsati bilan” deya belgilab qo‘yilgan.

Aynan ushbu tushuntirishga rioya etgan holda videoyozuvni amalga oshirish to‘g‘risidagi iltimosnomani qanoatlantirishni rad etgan sudyaga nisbatan hurmatsizlik ko‘rsatish, uni ochiqdan-ochiq mensimaslikdan dalolat beruvchi xatti-harakatlar qilish nechog‘lik o‘rinli? Sud jarayonlarini videotasvirga tushirish to‘g‘risidagi iltimosnomalari rad etilgan (ba’zan esa hatto iltimosnoma bilan murojaat etmagan holda) ayrim blogerlarning ijtimoiy tarmoqlardagi noroziliklari, hatto tartibsizlik qilishlari, albatta, nojoiz.

Hattoki bunday xatti-harakatlar ayrim xorijiy davlatlarda avj olgan “odil sudlovni janjallashtirish” (skandalizasiya pravosudiya) ni yodga tushiradi. “Odil sudlovni janjallashtirish” sahna ko‘rinishi kabi oldindan rejalashtiriladi va keng jamoatchilikni haqiqatdan yiroq ma’lumotlar berish yordamida chalg‘itish (manipulyasiya qilish) orqali sudga bosim o‘tkazish maqsadida amalga oshiriladi.

Anglo-sakson sud-huquq tizimida sudga ta’sir o‘tkazish maqsadida sodir qilingan “odil sudlovni janjallashtirish” uchun javobgarlik choralari belgilab qo‘yilgan. Xususan, Fransiyada bunday qilmish uchun jarima yoxud olt i oygacha qamoq jazosi, Angliyada esa jarima va bir yilgacha qamoq jazosi qo‘llaniladi.

O‘z navbatida qo‘shni davlatlardan biri – Qozog‘iston Respublikasi qonunchiligida sud majlisi chog‘ida va sud jarayonidan tashqari hollarda sudga hurmatsizlik qilganlik uchun ma’muriy va jinoiy javobgarlik choralari nazarda tutilgan. Bunday harakat yoki harakatsizlik uchun jarima yoki besh sutkagacha qamoq jazosi qo‘llanilishi mumkin. Shunday jazo qo‘llanilganidan keyin ham takroran sudga hurmatsizlik qilish ko‘proq miqdordagi jarima yoki o‘n sutkagacha qamoq jazosi tayinlanishiga sabab bo‘ladi. Sudya va maslahatchilarni haqorat qilgan shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiladi.

Rossiya, Qirg‘iziston, Tojikiston kabi davlatlarning jinoiy  qonunchiligida “sudga hurmatsizlik qilish”dan iborat xatti-harakat yoki harakatsizlik uchun alohida moddada jinoiy jazolar belgilab qo‘yilgan.  

O‘z navbatida, milliy qonunchiligimizda, xususan, Jinoyat kodeksining 236-moddasida “tergov qilishga yoki sud ishlarini hal etishga aralashish, ya’ni ishni har tomonlama, to‘la va xolisona o‘rganilishiga to‘sqinlik qilish maqsadida surishtiruvchi, tergovchi yoki prokurorga yoxud adolatsiz hukm, hal qiluv qarori, ajrim yoki qaror chiqarilishiga erishish maqsadida sudyaga turli shaklda qonunga xilof ravishda ta’sir o‘tkazish — uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi”, deb belgilab qo‘yilgan.

Albatta, yuqorida ta’kidlanganidek, sudyaning ruxsatisiz sud jarayonlarini videotasvirga olishga hamda translyasiya qilishga urinish bilan bog‘liq jarayonlar ham sud ishlarini hal etishga aralashishning bir ko‘rinishidir.

Demak, sudlarga hurmatsizlik ko‘rsatadigan, sud majlisi tartibiga rioya etmaydigan, sudning ruxsatisiz sud jarayonlarini videotasvirga olishga urinib, sudyaning farmoyishlariga bo‘ysunmaydigan shaxslar bunday xatti-harakatlar salbiy oqibatlarga, xususan, ma’muriy yoxud jinoiy javobgarlikka sabab bo‘lishini unutmasliklari kerak.

Xulosa qilib aytganda, sudlar odil sudlovni amalga oshirishi barobarida keng jamoatchilik, ommaviy axborot vositalari vakillari hamda blogerlar uchun sud muhokamasi oshkoraligi, sudlar faoliyati to‘g‘risida jamoatchilikka o‘z vaqtida va ob’ektiv axborot yetkazilishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib berishga mas’uldirlar. Zotan, sud muhokamasi  jamiyatda huquqiy xabardorlik darajasi oshishiga imkon yaratadi,  odil sudlovni amalga oshirishning muhim kafolati hisoblanadi, sudlov faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini ta’minlash va sudga nisbatan jamiyat ishonchini oshirishning samarali vositasi hisoblanadi.

Faqatgina bu jarayonda keng jamoatchilik va sudlar o‘rtasida o‘zaro tushunish va hurmat hissi ustuvor bo‘lishi lozim.

Aziz Abidov,
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Jamoatchilik va ommaviy axborot vositalari bilan
hamkorlik boshqarmasi boshlig‘i