Атроф-муҳит муҳофазасида чиқиндилар муаммоси
Аннотация: Мазкур мақола чиқиндилар турлари, уларнинг зарарлари билан танишиш ва чиқиндиларни қайта ишлаш муоммоларини ўрганиш, уларни қандай бартараф қилиш чора тадбирлари ҳақида.
Калит сўзлар: Суюқ чиқиндилар, қаттиқ чиқиндилар, оғир металлар, саноат корхоналари.
КИРИШ
Инсонларга таъсир этувчи энг катта ташқи омил бу табиатдир. Атроф-муҳит қанчалик мусаффо бўлса инсон ақлан ва жисмонан соғлом бўлади, лекин атроф-муҳитда салбий ўзгаришлар рўй берса бунинг инсон ҳаётига таъсири жуда катта бўлади. Инсонларда юзага келаётган давосиз ва вирусли касалликлар ҳам табиатда содир бўлаётган салбий ўзгаришлар оқибатидир. Аммо яна бир масала борки, табиатда юз бераётган бундай салбий ўзгаришларнинг асосий сабабчилари бу инсонлар бўлмоқда.
Дунё миқёсида энг долзарб экологик масалалардан бирига айланиб бораётган муаммо бу чиқиндилар муаммосидир. Таҳлилларга кўра, сўнгги йилларда маиший ва саноат чиқиндиларининг йилдан-йилга ортаётгани ер юзидаги экологик барқарорликка салбий таъсир кўрсатмоқда. Маълумотларга қараганда, ҳозирги кунда чиқиндиларнинг 900га яқин турлари қайд этилган бўлиб, ҳар йили дунёда чиқиндилар ҳажми 3 фоизга кўпаймоқда. Атроф-муҳитни ишлаб чиқариш ва истеъмол чиқиндиларидан муҳофаза қилиш табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ҳамда экологик тоза тахнологияларни амалиётга татбиқ этиш муаммолари билан узвий боғлиқдир. Кўп асрлар давомида чиқиндиларни нотўғри бошқариш табиий ресурслар ўзгаришига, табиат ҳодисаларининг бузилишига сабаб бўлмоқда. Ҳозирги кунда тобора кўпайиб бораётган электрон чиқиндилар ҳам инсониятга хавф солмоқда. Ҳар йили ер юзида 2 миллион тоннага яқин электрон чиқинди пайдо бўлмоқда. Мисол учун, биргина мобил алоқа воситаси 500 тадан 1000 тагача турли қисмлардан ташкил топган. Уларнинг кўпчилиги заҳарли оғир металлар қўрғошин, симоб, кадмий ва бошқа хавфли кимёвий моддаларни ўз ичига олади.
Дунё ривожланиб борар экан, инсонлар сони ортгани сари чиқиндилар миқдори ҳам ортиб бораверади. Барча чиқиндилар асосан икки гуруҳга бўлинади: суюқ ва қаттиқ чиқиндилар.
Суюқ чиқиндилар: хўжалик, саноат корхоналари, иншоатлар чиқинди сувлари; чўмилишда, хона поллари ва кир ювганда ҳосил бўладиган чиқинди сувлари; ҳожатхонадан чиқувчи чиқиндилар.
Қаттиқ чиқиндилари: уй чиқиндилари, кўча суприндилари, жамоат овқатланиш корхоналарининг ахлатлари, саноат корхоналарининг ахлатлари, савдо объектларининг ахлатлари, ҳайвонларнинг ўлик таналари, қурилиш ахлатлари.
Ҳозирги кунда кўплаб муаммоларга сабаб бўлаётган ифлосланишлардан бири кимёвий таъсирлар натижасида ифлосланган тупроқдир. Бундай ифлосланган тупроқнинг ҳосилдорлиги паст ва ундан олинган маҳсулотлар таркибида кўплаб зарарли моддалар учрайди, ушбу маҳсулотни истеъмол қилган инсон организмига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Кимёвий ифлосланган тупроқларнинг хавфли-заҳарли хусусияти, кимёвий таркиби ва умумий миқдори бўйича бир нечта турларга ажратилади :
1. Радиоактив ифлосланиш.
2. Оғир металлар ва кимёвий моддалар билан ифлосланиш.
3. Турли чиқиндилар билан ифлосланиш.
Таҳлилларга кўра радиоактив ифлосланиш энг хавфли ўринда туради, чунки радиоактив ифлосланишда дастлаб биологик дунё жиддий зарар кўради ва жуда катта радиусда ҳам таъсир этиш хусусиятига эга, энг ачинарлиси инсон соғлигига жуда ҳавфли таъсир этиб, унинг келажак авлодларига генлар орқали таъсир этиши билан бошқа ифлосланиш турларидан фарқ қилади.
Оғир металлар билан ифлосланишнинг хавфли томони шундаки, биринчидан, оғир металлар билан ифлосланишни вужудга келтирувчи омиллар ва манбалар кўп (транспортлар ва саноат-корхоналари) бўлиб, иккинчидан, тупроқ қопламида сақланиш (емирилиш, яъни чириш) муддати бир неча минг йилларга тенг.
Тупроқларни турли чиқиндилар билан ифлосланиши юқоридаги ифлосланишлар қатори жуда кўп ҳисобланади. Унинг хавфли томони шундаки, турли чиқиндилар инсон таъсири ва саноат корхоналари томонидан жуда катта миқдорда тупроқ қопламига тўпланади. Махсус чиқиндилар кўмиладиган майдонлар йиллар давомида атроф-муҳит тупроқ қопламига салбий таъсир қилади.
Барчамизга маълумки, ахлатларни йиғиш ва олиб чиқиб ташлаш барча мамлакатларда мавжуд бўлгани каби бизнинг юртимизда ҳам мавжуд. Хўжалик ахлатларини йиғиш ва олиб чиқиб кетишда турар жойларнинг шароитига қараб алоҳида-алоҳида чора тартиблар белгиланган. Ахлатларни йиғишда асосан 12 - 15 литр ҳажмдаги қопқоқли идишлардан фойдаланилади. Бундай идишлар ҳар суткада бир марта бўшатилади. Одатда 4-5 қаватли ва ундан кўпроқ қаватли биноларда тўпланган ахлатларни олиб чиқиб кетишга мўлжаллаб ҳар бир уйда юқоридан пастга ўтадиган қувурлар қурилган бўлиб, барча ахлатлар энг пастки қаватдаги ахлат йиғувчи идишларга тўпланади ва олиб чиқиб кетилади. Ҳовли жойларда йиғилган чиқинди ахлатларни санитария талабларига асосан мунтазам равишда маълум вақтда махсус транспортлар ёрдамида йиғиб, олиб кетилади. Суюқ ахлатлар эса канализация қувурлари ёрдамида олиб чиқиб кетилади. Чиқиндилар кимёвий усуллар билан тозалангач очиқ муҳит (ахлатлар тўкилувчи очиқ майдон)га тушади.
Умуман, аҳоли турар жойларда тўпланган ахлатларни ахлатхоналарга ташлаш аллақачон гигиения томонидан қораланган. Бу иқтисодий жиҳатдан самарасиз, ифлосгарчиликка йўл қўядиган усулдир. Ҳозирги кунда ахлатлардан қайта ишлаб фойдаланиш самарали усул ҳисобланади. Бунда, ахлатларни икки йўл билан зарарсизлантириш ва улардан фойдаланиш мумкин.
Чиқиндиларни зарарсизлантиришнинг биринчи усули уларни компостлаш бўлиб, бунда мураккаб аэробли биологик органик моддалар тез чирийди ва ўсимликлар томонидан яхши ўзлаштириладиган ҳолга келади. Жараён гумус деган моддаларни ҳосил бўлиши билан боради. Компостлаш натижасида ахлатлардан гумус(бир хил рангли, гўнгга ўхшаш модда) олинади.
Чиқиндиларнинг зарарсизлантиришнинг иккинчи усули уларни иссиқхоналарда зарарсизлартириш бўлиб, бунда шаҳар чиқиндилари тош, темир, ойна синиқларидан ҳоли қилингач, иссиқхоналарнинг тупроғи остига февраль ва март ойларида солинади. Чиқиндидаги биохимик жараёнлар экзотермик(иссиқлик ажралиб чиқиши) ҳолда ўтгани учун юқори ҳарорат иссиқхонани иситади, бу иссиқликдан фойдаланиб иссиқхонада ҳар хил эрта пишар экинларни етиштириш мумкин. Ахлатлардан ҳосил бўлган чиқинди эса ўсимликлар учун яхши озуқа ўрнини босади.
Ҳозирда кўплаб такомиллашган ахлатхоналар сони ортмоқда, бунда чиқиндилар ер остига маълум чуқурликда кўмилади ва кейинчалик ушбу ахлатхоналар дарахтзорларга айлантириб юборилади.
Хулоса қилиб айтганда, чиқинди муаммоси дунёда долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Ушбу муаммони ечишда чиқиндиларни қайта ишлаш ва улардан тўғри фойдаланиш тўғрисида лойиҳалар кўрилиб, кўплаб чиқиндиларни қайта ишлаб чиқарувчи корхоналар барпо этилмоқда. Шу жумладан, мамлакатимизда ҳам чиқиндиларни турларига қараб алоҳида йиғиш учун пластиклар учун алоҳида, қоғоз учун алоҳида ва бошқа турдаги чиқиндилар учун алоҳида идишлар жойланмоқда. Бу усул билан ажратиб олинган чиқиндилар қайта ишлаш учун корхоналарга юборилади. Лекин чиқиндиларни қайта ишлашда ва улардан тўғри фойдаланишда энг катта вазифа ер юзидаги, шу жумладан юртимиздаги ҳар бир инсон зиммасида десак янглишмаймиз. Биз учун белгиланган вазифа шуки, исрофгарчиликни олдини олиш ва ўзимиз ҳосил қилган чиқиндиларни белгиланган тартибда, турларга ажратган ҳолда ташлаш ва чиқиндиларни чиқинди идишларга ташлаш. Биз учун белгиланган барча вазифаларни ўз ўрнида бажарсак чиқинди муаммосини ечишга оз бўлсада ўз ҳиссамизни қўшган бўламиз.
Фарзона Бердиярова,
Абу Али ибн Сино номидаги
ихтисослаштирилган мактаб 9-синф ўқувчиси
