BMTning Afg‘oniston bo‘yicha konferensiyasi “Tolibon”siz o‘tdi

18-20 fevral kunlari Qatarda BMT Bosh kotibi Antoniu Guterrish ishtirokida Afg‘oniston bo‘yicha maxsus vakillarning ikki kunlik konferensiyasi bo‘lib o‘tdi. Shu bilan birga, bu mamlakatda hukmronlik qilayotgan “Tolibon”ning o‘zi ham unda ishtirok etmadi, bu esa aslida uning ahamiyatini pasaytirdi. Chunki BMT bu holatda faqat o‘z pozisiyasini bildirishi mumkinligi aniq edi, buning ta’siri juda va juda cheklangan bo‘lishi mumkin. Ushbu konferensiya Afg‘oniston atrofidagi voqealar rivojiga qanday ta’sir qilishi mumkin, Kazinform agentligi xalqaro sharhlovchisi materialini o‘qing.

Nega “Tolibon” Qatarga kelmadi?

Biroq hozirgi sharoitda Afg‘oniston atrofidagi voqealar rivoji uchun bunday konferesiya o‘tkazilishining o‘zi juda muhim. Bosh kotib Guterrishning aytishicha, “Tolibon” amalda tan olishni anglatuvchi qabul qilib bo‘lmaydigan shartlar qo‘ygan. “Tolibon” so‘nggi yillarda ularning hukmronligi tanqid qilinmasligi uchun faqat Afg‘oniston vakili bo‘lishini talab qildi.

Qolaversa, ular ushbu konferensiya kun tartibiga rozi emasligi aniq. Chunki ular, jumladan, milliy ozchilik vakillarining hokimiyatda ishtirok etish mexanizmini nazarda tutuvchi inklyuziv hukumat masalalarini muhokama qilishgan. “Tolibon” fikricha, bu mutlaqo kerak emas, chunki ularda hokimiyatda bir necha o‘zbek va tojik bor va bu yetarli. Bunda ular etnik tamoyilga ham amal qilmaydilar, garchi bu asosan pushtunlar harakatidir. To‘g‘rirog‘i, ular ma’naviy va dunyoviy tamoyillarni birlashtirgan yetakchilar bo‘lgan va qandaydir tarzda milliy masalani hisobga olishning hojati yo‘q bo‘lgan musulmonlar jamiyatini tashkil etish mantiqidan kelib chiqadi.

“Tolibon” va xalqaro hamjamiyat o‘rtasidagi Dohadagi navbatdagi konferensiyada ishtirok etishni imkonsiz qilgan yana bir katta qarama-qarshilik ayollar huquqlari bilan bog‘liq. Guterrish “Tolibon”ni ayollar va qizlar “uzoq muddatli tinchlik va taraqqiyot”ni xohlasa, ularga nisbatan cheklovlarni olib tashlashga chaqirdi. Ammo bu yerda “Tolibon” ham tan olish niyatida emasligi aniq. So‘nggi paytlarda, aksincha, Afg‘onistonda ayollarning ahvoli yomonlashgani haqida ko‘plab xabarlar tarqaldi. “Tolibon” erkaklar hamrohligisiz ko‘chaga chiqqanlarni hibsga oladi.

Ammo hamma narsa boshidan ayon bo‘lsa, Afg‘oniston bo‘yicha navbatdagi xalqaro konferensiya, ayniqsa, ularning vakillari ishtirokisiz o‘tkazilishi nega kerak edi? Bu holatda, eng muhimi, sahna ortida nima sodir bo‘lganligidir. Bu voqea birinchi navbatda Qatar poytaxti Dohada bo‘lib o‘tdi. Bu ushbu davlat va boshqa Fors ko‘rfazi davlatlarining Afg‘oniston masalasidagi rolini ko‘rsatadi.

Qatar muzokaralarda, jumladan, “Tolibon” hokimiyatga kelishi arafasida yopiq shaklda faol ishtirok etdi. Bu yerda va hozir ko‘plab muhim uchrashuvlar bo‘lib o‘tmoqda. Masalan, o‘tgan yilning 31 iyulida “Tolibon” Dohada AQShning Afg‘oniston bo‘yicha maxsus vakili Tomas Uest bilan uchrashgan edi. Shundan so‘ng tomonlar gumanitar yordam, moliyaviy masalalar va boshqa ko‘plab masalalarni muhokama qildilar. Demak, Qatar xalqaro hamjamiyat va “Tolibon” o‘rtasidagi muzokara jarayonini davom ettirishning muhim elementidir.

Dohada muhokama qilingan asosiy masala nima edi?

Ammo xalqaro hamjamiyat oldida turgan eng jiddiy muammo – “Tolibon”ga haddan tashqari yon bermasdan, Afg‘onistondagi gumanitar falokatning oldini olishdir. Aslida Dohada bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda asosiy savol shu bo‘lsa kerak. “Tolibon”ning barcha ishonchsizligiga qaramay, hech kim bu mamlakatda qochqinlar oqimiga tahdid solishi mumkin bo‘lgan inqirozni xohlamaydi. Shuning uchun Afg‘onistonda pul yo‘qligi va bu davlat banklari xalqaro to‘lovlarni amalga oshira olmasligini hisobga olsak, Afg‘onistonga gumanitar yuklar yetkazish masalasi juda keskin.

Bosh kotib Guterrish 19 fevral kuni bo‘lib o‘tgan matbuot anjumanida vaziyat bir qator masalalar bo‘yicha boshi berk ko‘chaga kirib qolganini aytib, xalqaro hamjamiyat va Afg‘oniston hukumati manfaatlarini hisobga oladigan qo‘shma yo‘l xaritasini ishlab chiqishga chaqirdi. Bu aniq hal qilib bo‘lmaydigan savolga shunday diplomatik javobdir. Ammo tomonlarning bir-biri bilan keyingi muloqotini nazarda tutganligi yaxshi.

Ko‘pgina davlatlar Afg‘oniston bilan faol hamkorlik qilmoqda

Bu yerda muhim jihat shundaki, ko‘plab davlatlar allaqachon Afg‘oniston bilan faol aloqada. Oxirgi qarorlar qatorida 2024 yil 30 yanvar kuni Rais Si Szinpin tomonidan Afg‘oniston elchisi Bilol Karimiydan ishonch yorliqlarini qabul qilinishini alohida ta’kidlash joiz. De-fakto bu allaqachon tan olingan, garchi de-yure bu hali sodir bo‘lmagan. Garchi 2022 yil aprel oyidan beri Muvaqqat ishlar vakili Muxayuddin Saadat Xitoyda ishlayotgan bo‘lsa-da, 2023 yil sentyabr oyida Xitoy bu mamlakatga yangi elchi Chjao Shenni tayinlagan bo‘lsa-da, bu yana deyarli tan olinganlik sifatida baholanishi mumkin.

Qozog‘iston ham 2023 yil dekabrida Afg‘onistondagi yangi elchi lavozimiga Alimxan Yesengeldiyevni tayinlagan edi. Masalan, Rossiya avvalgi elchisini qoldirdi. Chunki yangi vakil jo‘natish, qabul qiluvchi tarafdan kelishuv talab qilishni anglatadi. Shunday qilib, Xitoy va Qozog‘iston 2023 yilda de-fakto tan olish yo‘lida qadam tashladilar, ammo hali de-yure emas.

Keyin, 2023 yil dekabrida Astana “Tolibon”ni terrorchi tashkilotlar ro‘yxatidan chiqarib tashladi. Bunga BMT Xavfsizlik Kengashi tavsiyalari sabab bo‘ldi. Ammo bu Qozog‘iston va Afg‘oniston o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarning faol rivojlanishiga to‘liq mos kelmasligi aniq.

Har holda, Afg‘oniston bilan faol o‘zaro aloqalar allaqachon amalga oshirilmoqda va prinsipial jihatdan bugungi kunda bunga boshqa muqobil yo‘q. Xususan, Afg‘onistonga yarim million tonna Qozog‘iston unini yetkazib berish gumanitar halokat va qochqinlar oqimining oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda “Tolibon” bilan rasmiy darajada aloqalar Afg‘onistondagi radikal tashkilotlar faoliyati bilan bog‘liq xavflarni kamaytirishga yordam beradi. Ko‘rinib turibdiki, “Tolibon” zo‘ravonlik bo‘yicha davlat monopoliyasini samarali amalga oshirmoqda. Afg‘onistonda so‘nggi 45 yil davomida sodir bo‘lgan barcha notinchliklar va qurolli mojarolar fonida bugungi kunda vaziyat ancha tinch ko‘rinmoqda, bu esa iqtisodiy rivojlanish uchun ham imkoniyatlar yaratmoqda.

Aslida Afg‘oniston bilan bog‘liq bugungi kundagi asosiy savol – “Tolibon” hokimiyat tepasiga kelganida e’lon qilingan ushbu mamlakat orqali transport yo‘laklarini yaratish bo‘yicha barcha loyihalar amalga oshiriladimi yoki yo‘qmi? Bu, birinchi navbatda, Turkmaniston-Pokiston gaz quvuri, shuningdek, O‘zbekistondan Pokistongacha bo‘lgan temir yo‘ldir. Oradan 2,5 yil o‘tib, ularni amalga oshirish hali boshlanmagan. 2024 yilning 19 fevralida Afg‘oniston konchilik va neft sanoati vaziri Shahabutdin Delavar TAPI konsorsiumi (Tran-afg‘on gaz quvuri – muharrir eslatmasi) rahbari Muxametmirat Amanov bilan uchrashdi. Uchrashuvda tomonlar qurilishni boshlashga tayyor ekanliklariga ishontirdilar, biroq siyosiy qiyinchiliklarga ishora qildilar.

Bu yerda asosiy masala hatto qurilish xavfsizligi bo‘lmasa-da, “Tolibon” quvurni himoya qilish uchun maxsus bino qurishga va’da bergan. Asosiy qiyinchilik - loyihani moliyalashtirish. Aslida, hozirgi sharoitda faqat davlat bunday loyihani moliyalashtirishga qodir. “Tolibon” hukumati tan olinmasa, banklar buni amalga oshira olmaydi. 1994 yilda bu Amerikaning «Yunokal» kompaniyasiga TAPI qurilishini boshlashga to‘sqinlik qildi.

Ammo ayni paytda bu “Tolibon” hukumatining barqarorligi masalasidir. Chunki yillik gaz tranzitidan tushadigan 400 million dollar Afg‘oniston byudjetiga ajoyib qo‘shimcha bo‘ladi. Shunday qilib, bu yerda bir vaqtning o‘zida ko‘plab manfaatlar mos keladi.

Hozircha “Tolibon” birgina yirik loyihani – Shimoliy Afg‘onistonda Qo‘shtepa kanali qurilishini amalga oshirishga muvaffaq bo‘ldi. Ushbu qurilish qanday moliyalashtirilgani hozircha aniq emas. Biroq, bu muhim miqdor va uni tashqi mablag‘siz amalga oshirish mumkin emas edi.

Har holda, Qatardagi uchrashuv “Tolibon”ga qanday munosabatda bo‘lishidan qat’i nazar, ushbu tashkilot bilan muloqot yo‘llarini topish g‘oyasi barcha manfaatdor tomonlar tomonidan ilgari surilishini ko‘rsatdi. Hech bo‘lmaganda, bu turli partiyalar afg‘on zaminida o‘zlarining geosiyosiy qarama-qarshiliklarini hal qilganidan ko‘ra yaxshiroq. “Tolibon” nisbiy bo‘lsa-da, tashqi aloqalarga tayyorligini namoyish etar ekan, bu bugungi kun uchun deyarli yetarli. Ammo vaziyatning keskinlashuvini mutlaqo hech kim xohlamaydi.