Markaziy Osiyo shaharlarida urbanizasiya sur’atlari qanday o‘smoqda — tafsilotlar

Evroosiyo taraqqiyot banki hisobotiga ko‘ra, 2035 yilga borib Markaziy Osiyoning shahar aholisi 39 million kishidan 45 millionga ko‘payishi kutilmoqda.

Shahar aholisining o‘sishi, o‘z navbatida, muhandislik loyihalari (energiya va suv ta’minoti, issiqlik ta’minoti, transport va boshqalar), ijtimoiy infratuzilma (qulay muhit va boshqalar) va raqamli boshqaruv texnologiyalariga sarmoyalarni ko‘paytirishni talab qiladi.

Markaziy Osiyoda shahar infratuzilmasini modernizasiya qilish va qurish tizimli muammo bo‘lib, ahamiyati jihatidan mintaqadagi suv va energiya resurslarini samarali boshqarish bilan solishtirish mumkin.

Etarlicha rivojlanmagan infratuzilma ishlab chiqarish quvvatlari, iqtisodiyot va ijtimoiy farovonlikning o‘sishini jiddiy ravishda cheklaydi, shuningdek, atrof-muhit kabi turli xil xatarlarni boshqarishni murakkablashtiradi. Mintaqada shaharlarning aholisi va maydoni o‘sib bormoqda, biroq, bu jarayon tegishli barqaror shahar rivojlanishi bilan birga kelmaydi.

Markaziy Osiyoning yirik shaharlarida ko‘pincha hududlarning tartibga solinmagan rivojlanishi kuzatiladi. Bunday urbanizasiya natijalari shahar mehnat bozorlariga bosimning oshishi, muhandislik infratuzilmasining degradasiyasi, iqlim o‘zgarishi, tabiiy ofatlar va ekologik tahdidlarga nisbatan yuqori zaiflikdir.

Masalan, Ostona, Olmaota, Bishkek, Dushanbe va Toshkent muntazam ravishda qishda havo sifatining yomonligi bo‘yicha jahon reytingida yetakchilik qiladi. Infratuzilmaning yomonlashuvi favqulodda vaziyatlar sonining ko‘payishiga olib keladi.

Markaziy Osiyoning issiqlik-energetika sohasida qator muammolar kuzatilmoqda. Bu issiqlik ishlab chiqarish uskunalari va issiqlik tarmoqlarining eskirishi va ularning standart xizmat muddatidan oshib ketishi bilan bog‘liq.

Masalan, Ridder shahrida (Qozog‘iston) 2022 yil noyabryoyida issiqlik elektr stansiyasida sodir bo‘lgan avariya tufayli texnogen favqulodda holat joriy etilgan edi. 2023 yil bahorida shahar aholisining o‘sishi va poytaxtning faol rivojlanishi natijasida ichimlik suvi ishlab chiqarish bo‘yicha loyiha quvvatlarining yetishmasligi yuzaga keldi.

O‘zbekiston va Tojikistonda 2022—2023 yillarda kuz-qish mavsumida havo haroratining pastligi sababli elektr ta’minotida uzilishlar kuzatilgan. Bu ham suv ta’minotida uzilishlarga olib keldi.

Biroq, tez urbanizasiya nafaqat xavflarni, balki imkoniyatlarni ham yaratadi. Shuningdek, u bilim va texnologiyalarning tez tarqalishiga va shahar aglomerasiyasining sinergik ta’siriga yordam beradi. Umuman olganda, dunyo aholisining 57 foizi shaharlarda yashaydi va jahon yalpi ichki mahsulotining 80 foizini ishlab chiqaradi.

Shahar aholisining ko‘payishi har qanday shahar uchun o‘sish manbai bo‘lgan samarali va barqaror infratuzilmaga yuqori talabni anglatadi. Infratuzilma sifati rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizasiyalashgan shaharlar oldida turgan ko‘plab muammolarning asosini tashkil etadi.

Urbanizasiyaning ijobiy ta’sirini ochish va to‘liq foydalanish

Urbanizasiyaning ijobiy ta’sirini ochish va to‘liq foydalanish uchun Markaziy Osiyoda asosiy muhandislik va ijtimoiy infratuzilmani bir nechta misollarni keltirish mumkin.

Markaziy Osiyoda urbanizasiyaning ijobiy ta’sirini ochib berish va to‘liq foydalanish imkonini beruvchi muhandislik va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishiga bir nechta misollar keltiramiz:

Qozog‘istonda Kokshetau va Semeyda yangi issiqlik elektr stansiyalarini qurish hamda Olmaota energetika kompleksini modernizasiya qilish loyihalari ishlab chiqilmoqda. Xususan, dastlabki parametrlar bilan Semey shahridagi 3-IEM qurilishining texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish allaqachon boshlangan: elektr quvvati - 320 MVt, issiqlik quvvati - 1200 Gkal/soat. Atrafin Bank (AQSh), World Vision Solutions va Greenlight Business Ventures (Isroil) kompaniyalari bilan hajmi 5 million kub metrgacha bo‘lgan yomg‘ir, eritilgan va tozalangan oqava suvlarni to‘plash uchun suv omborlarini qurish bo‘yicha tajriba loyihasi bo‘yicha kelishuvga erishildi. Mang‘istau viloyatida Janao‘zen shahri aholisining ehtiyojlarini qondirish maqsadida kuniga 50 ming m3 quvvatga ega tuzsizlantirish zavodi qurilishi boshlandi.

“O‘zbekistonda binolar uchun toza energiya” loyihasi uchun Jahon banki 5 yillik imtiyozli davr bilan 30 yilga 143 million dollar ajratdi. Loyiha doirasida 800 dan ortiq maktabgacha ta’lim, maktab ta’limi va sog‘liqni saqlash muassasalarini modernizasiya qilish rejalashtirilgan.

Tojikiston xukumati poytaxt Dushanbe va viloyatlar uchun texnik yordam sifatida USAID dan 6,5 million dollarlik elektr jihozlarini oldi. Transformator va boshqa texnologik jihozlar o‘rnatilgan 59 ga yaqin konteyner elektr ta’minoti tizimining energiya samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Qulay shahar muhitini qurish bo‘yicha investisiya loyihalari

Shaharlarda harakatlanish bilan bog‘liq qulay shahar muhitini qurish bo‘yicha investisiya loyihalari (avtomobillarni taqsimlash, velosipedlar va elektrosamokatlarni ijaraga berish) muhim yo‘nalish hisoblanadi.

2023 yilda Qozog‘istonda Olmaota shahrining transport tizimini rivojlantirish bo‘yicha bosh reja ishlab chiqilgan bo‘lib, uning doirasida 2024 yilda 17 km uzunlikdagi BRT liniyasini, shuningdek, 26 ta LRT liniyasini qurish rejalashtirilgan. Olmaotada 2030 yilgacha 2040 yilgacha bo‘lgan istiqbolli shahar elektr tarmoqlarini rivojlantirish sxemasi loyihasi ishlab chiqilgan.

Shuningdek, Qozog‘iston 2029 yilgacha barcha yirik shaharlarda elektromobillar uchun zarur infratuzilmani yaratish bo‘yicha yo‘l xaritasini tasdiqladi. Rag‘batlantirish mexanizmlarini joriy etish ko‘zda tutilgan.

Tojikiston Transport vazirligi va Janubiy Koreya Eksport-import banki Dushanbe shahrida yengil temir yo‘l transporti qurilishi texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish bo‘yicha o‘zaro anglashuv va moliyalashtirish to‘g‘risida memorandum imzoladi.

Shahar infratuzilmasini boshqarish uchun raqamli texnologiyalarni joriy etish sarmoya kiritish uchun ustuvor yo‘nalish hisoblanadi.

2023 yilda Toshkent shahar hokimligi kommunal infratuzilma sohasida qo‘shma loyihalarni amalga oshirish uchun “Rosatom” infarstrukutra yechimlari” MCHJni (“Rosatom” davlat korporasiyasi tarkibiga kiruvchi) jalb qilish imkoniyatlarini o‘rganmoqda. Kompaniya “Aqlli shahar” va “Toza suv” yo‘nalishlaridagi shaharlar hayotini ta’minlash infratuzilmasini modernizasiya qilishga ixtisoslashgan.

Shunday qilib, Markaziy Osiyoda shahar infratuzilmasini barqaror rivojlantirish uchun yuqori sarmoyaga ehtiyoj bor. Ularning jalb etilishi Markaziy Osiyo shaharlariga kam uglerodli va iqlim-barqaror rivojlanish ehtiyojlariga javob beradigan infratuzilmani barpo etish, ekologik va iqlim muammolarini hal etish hamda aholi uchun munosib hayot sifatini ta’minlash imkonini beradi.