Marsliklar va veneraliklar: kasbiy munosabatlar psixologiyasi

Psixologlar fikriga ko‘ra, erkaklar va ayollar fiziologik xususiyatlari bilan bir qatorda, ruhiy, hissiy va atrofida yuz berayotgan voqealar va turli hodisalarga munosabat bildirishi bilan ham farqlanar ekan. Erkaklar va ayollar o‘rtasidagi psixologik farqlar nafaqat oilaviy munosabatlarda, balki kasbiy munosabatlarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bugun deyarli barcha sohalarda ekaklar va ayollar birgalikda mehnat faoliyatini olib boradilar. Ayollar va erkaklar ruhiy holatidagi farqlarni o‘rganish va shunga munosib ravishda to‘g‘ri mehnat munosabatlarini shakllantirish va ta’minlash har qanday kompaniya yoki ishxonaning muvaffaqiyat garovi hisoblanadi.

Shu boisdan ham rivojlangan davlatlarda psixologlar va tadqiqotchilar ikkala jins vakillarining psixologiyasi, mantiq va hisssiyot olamidagi farqlar hamda o‘xshashliklar, ularning kuchli va ojiz tomonlarini o‘rgangan holda, kasbiy munosabatlarni yaxshilash va mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladigan amaliy takliflar va xulosalar ishlab chiqishgan.

Xususan, amerikalik tadqiqotchi Jon Grey erkaklar va ayollar o‘rtasidagi kasbiy munosabatlarni o‘rganar ekan, ularning bir biridan farq qilishini va ularning asl mohiyatini anglamaslik natijasida mehnat munosabatlarida erkak va ayol xodimlar o‘rtasida tushunmovchilik va boshqa salbiy holatlarning vujudga kelishini ta’kidlaydi. Tadqiqotchi ikkala jins vakillari ruhiyatidagi farqlarni va ularning kasbiy munosabatlarga ta’sirini o‘rganar ekan, ularni yaqqol ko‘rsatish uchun shartli ravishda erkaklarni “marsliklar” va ayollarni “veneraliklar”, ya’ni boshqa-boshqa sayyora vakillari deb ta’kidlaydi.

Erkak-ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixiy rivojlanish bosqichlariga nazar solar ekanmiz, erkaklar oila parvarishi uchun uydan tashqarida, ayollar esa ko‘proq uy ichkarisida mehnat qilishganiga guvoh bo‘lamiz. Ushbu uzoq muddatli tarixiy jarayon natijasida erkaklarda ko‘proq mehnat va harakat orqali ma’lum natijaga erishish, ayollarda esa aksariyat hollarda mavjud munosabatlarni saqlab qolish va doimiy xavfsiz muhitni yaratishga bo‘lgan tabiiy instikt shakllangan.

Ushbu psixologik xususiyatlarni kasbiy munosabatlar doirasida tahlil qilar ekanmiz, erkaklar va ayollar o‘rtasida ish yuzasidan olib boriladigan muloqotlarga e’tiborni qaratish ahamiyatli hisoblanadi. Xususan, o‘zaro muloqot davomida “marsliklar” va “veneraliklar” bir xil so‘zlarni ishlatishsada, aslida ma’no jihatdan bir-biridan farqli tushunchalarni nazarda tutgan bo‘lishlari mumkin. Bu esa kasbiy munosabatlarda erkak va ayol xodimlar o‘rtasidagi tushunmovchilikka olib kelishi tabiiy hol.

Mutaxassislar fikriga ko‘ra, ishxona va ofislarda ayollar erkaklarga qaraganda ko‘proq ruhiy va hissiy bosim ostida bo‘ladi. Shu boisdan, ularning fikrlari, g‘oyalari hurmat qilinishiga va qo‘llab-quvvatlanishga ko‘proq ehtiyoj sezishadi. Bu holat ularning kasbiy muloqotda ma’lum vaziyatga munosabat bildirish jarayonida ham ko‘rinishi mumkin.

Erkaklar asosan muammolarni hal qilish va topshirilgan vazifalarni bajarish yuzasidangina muloqotga kirishadi hamda tegishli axborotni yetkazishga harakat qiladi. Ayollar uchun esa kasbiy muloqot muammolarni yechish bilan bir qatorda, ushbu jarayonda yuzaga keladigan stresslarni va bosimlarni kamaytirishni, kreativlik va yangi g‘oyalarni kashf qilishni ifodalashni ham o‘z ichiga olishi mumkin. Demak, kasbiy muloqot jarayonida ayol kishi faqatgina tegishli ma’lumotni ifodalashdan tashqari, o‘z kechinmalari va hissiyotlarini ham shunchaki ma’lumot o‘rnida bayon qilishi mumkin. Bu muloqot jarayonini to‘g‘ri talqin qilish va tushunish mehnat munosabatlarida muhim ahamiyatga ega. Masalan, ayol kishi “Bugun juda og‘ir kun bo‘ldi” – deb ruhiy va hissiy holatini bayon qilishi mumkin. Bunga javoban boshqa bir ayol “Ha, shunday juda qiyin kun bo‘ldi” deb hamkasbini ruhan qo‘llab-quvvatlaydi. Natijada esa, “veneraliklar” o‘zaro bir-birlarini tushunganliklarini va birdam ekanliklarini izhor qilishadi hamda ruhiy bosimni kamaytirishadi.

Xuddi shu vaziyatga, ya’ni ayol kishining “Bugun juda og‘ir kun bo‘ldi” degan ruhiy holatiga “marslik” (erkak kishi) qanday munosabat bildirishi mumkin? Katta ehtimol bilan “Yo‘g‘ee, bu hech narsa emas, men bundan ham og‘ir kunlarni ko‘rganman” – deb fikr bildirishi va bu orqali ayol kishiga ruhan dalda berdim deb o‘ylashi tabiiy. Aslida esa, bu “veneralik” kutgan javob bo‘lmasligi mumkin! Ayol kishi ruhiy holatini bayon qilayotganda unga faqat ishonishlarini va uni qo‘llab-quvvatlashlarini xoxlaydi.

Bundan tashqari, muammolarga yechim topishda erkaklar va ayollar o‘rtasidagi yondashuvlar farqlanadi. Xususan, erkaklar agar muammoni yechish imkoniyati bo‘lmasa uni muhokama qilish yoki u haqida gapirishdan ma’no yo‘q deb hisoblagan bir paytda, ayollar bu muammoni yecholmasak ham, u haqida gaplashishimiz mumkinku, degan fikrda bo‘lishadi. Bu esa “marsliklardan” “veneraliklarni” to‘g‘ri tushunishlarini va ko‘proq tinglash qobiliyatini rivojlantirishlarini talab qiladi.

Yuqoridagilarga asoslanib aytish mumkinki, erkaklar va ayollar o‘rtasidagi ruhiy va hissiy farqlarni inobatga olish hamda muvaffaqiyatli uyg‘unlikni ta’minlashgina sog‘lom mehnat munosabatlarining asosi bo‘la oladi.

Ushbu qisqa maqoladan ko‘zlangan asosiy maqsad – ijobiy kasbiy munosabatlarning shakllanishida ba’zan qonunchilik yoki mehnat shartnomasi qamrab ololmaydigan jihatlar ham mavjudligini ko‘rsatishdan iborat. Yozilgan fikrlardan qanday xulosa chiqarishni esa o‘quvchiga qoldiramiz.

Murodjon Mustafoyev, mustaqil tadqiqotchi