Elektromobillar zararsizmi?

2023 yil birinchi chorakda dunyo bo‘yicha eng ko‘p sotilgan transport vositasi “Tesla Model Y” elektromobili bo‘ldi. Bu marka talab borasida, hatto, an’anaviy ichki yonuv dvigatelida ishlaydigan avtomobillarni ham ortda qoldirdi. Afsuski, tahlilchilar ommaviy ravishda elektromobil ishlab chiqarish ekologik halokatga olib boradi, deyishyapti.

To‘g‘ri, elektromobil juda tez ommalashyapti: 2023 yilning uch oyida sotilgan 267 mingta “Tesla Model Y” bu borada 256 400 ta xarid qilingan “Toyota Corolla”ni quvib o‘tdi. Garchi, yangi “Toyota Corolla” o‘rtacha 25 ming, “Tesla Model Y” esa 50 ming dollar atrofida bo‘lishiga qaramay. Iste’molchilar bir ovozdan elektromobilni ma’qul ko‘rmoqda. Binobarin, hozirgi texnologik rivojlanish sharoitida elektromobil ham ekologik halokatning oldini ololmas ekan.

“Elektrokar” tarafdorlari uchun ekotransport ma’qul kelgani sababli, bunday mashina arzon yuradi. Bu haq gap, albatta. Zero, elektromobilni eng qimmat narxda quvvatlantirish ham ichki yonuv dvigatelida harakatlanadigan transportga nisbatan, baribir, arzonga tushadi. Qolaversa, elektromobilni zaryadlash narxi kelgusida yana tushadi, ichki yonuv dvigatelida ishlaydigan transport vositasiga yonilg‘i quyish faqat qimmatlashib boraveradi. Elektromobil egalari servisdan ham iqtisod qiladi, chunki bunday avtomobillarga texnik xizmat ko‘rsatish ko‘p talab qilinmaydi.

Bu farazga qo‘shilmaydiganlar ham bor. Ularning fikricha, elektromobil narxi juda tez tushib borishi hisobga olinadigan bo‘lsa, iqtisod haqida gapirishdan ma’no yo‘q. Masalan, AQSh bozoridagi holatga ko‘ra, elektromobil egalari dastlabki besh yilda avtomobil narxining o‘rtacha 50 foizini yo‘qotadi. Sakkiz yilda ushbu ko‘rsatkich 80 foizga chiqadi.

Yaxshi tomoni shuki, elektromobil shahar ekologik ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi, ya’ni havoga zararli modda kam chiqaradi. Mutaxassislar ta’kidlashicha, megapolisda havoga ko‘tarilayotgan zararli chiqindining 80 foizi ichki yonuv dvegatelli transport vositalari hissasiga to‘g‘ri kelarkan. Ko‘rinib turibdiki, elektrokardan foydalanish aholi salomatligini yaxshilash, shovqin darajasini pasaytirish imkonini beradi.

Elektromobilning noma’qul tomoni haqida...

Ha, dunyoda elektromobilni ma’qul ko‘rmaydiganlar bor. Ular ta’kidlashicha, elektrokarning ekologik tozaligiga ishonish, shunchaki, xom hayol. Binobarin, elektr dvigatel, ayniqsa batareya ishlab chiqarish jarayonida havoga uglerod chiqishi juda yuqori. “Reuters” agentligi Argon milliy laboratoriyasi matematik modeliga asoslanib, “Tesla Model-3” qancha yursa, ishlab chiqarilishi va ekspluatasiyasi natijasida chiqaradigan uglerod zarari o‘z sinfidagi benzinda yuradigan “Toyota Corolla” bilan tenglashishini hisoblab chiqdi. Natija 21 725 kilometrni ko‘rsatgan va bu juda jiddiy kamchilik sifatida baholanmoqda. Bunda batareyada ishlatilayotgan metall turi va boshqa detallar ham hisobga olingan. Ayni hisob-kitob Amerika bozoriga muvofiq keladi. Qariyb to‘liq “yashil” elektr quvvatidan foydalaniladigan Norvegiyada “Model-3” havoni bulg‘ash darajasi bo‘yicha “Corolla” modeliga 13,5 ming kilometr yurgandan keyin tenglashar ekan. Xitoyda esa energetika, asosan, Issiqlik energetika stansiyalariga bog‘langan. Shu bois ushbu ko‘rsatkich Chin mamlakatida 126 ming kilometrni tashkil etadi. Holbuki, Xitoy sayyoramizdagi eng yirik avtomobil bozoriga ega.

Akkumulyatorlar halokatga olib boradimi?

Elektromobilga qiziqishni o‘ldiradigan dalillardan yana biri quvvat zaxirasi tamom bo‘lgan batareyani qayta ishlash. 2023 yil bahorda “Nature” jurnalida chiqqan maqola orqali olimlar zudlik bilan litiy-ionli akkumulyatorni qayta ishlashni yo‘lga qo‘yishga chaqirdi. Tahlilchilar hisob-kitobi yil oxirigacha bir millionta “Tesla Model Y” sotilishi mumkinligidan darak beradi. Bu 250 ming tonna akkumulyator, degani. Batareyaning xizmat muddati, taxminan, 10 yil. Sanoat usulida to‘liq qayta ishlash texnologiyasi ayni payt mavjud emas – hozircha arang 50 foiz utilizasiyaga muvaffaq bo‘linmoqda. Akkumulyatorning parchalanishi esa havoga zaharli modda chiqaradi.

“Toyota” kompaniyasi elektromobilni quyosh elektr manbasi bilan jihozlash imkoniyatini ko‘rib chiqyapti. Aftidan, yaqin orada ushbu yo‘nalishda dunyo bo‘yicha ulkan global sakrash kutiladi. Masalan, eski akkumulyatordan “Nissan” zavodida yordamchi detal sifatida foydalanilmoqchi, “BMW” esa energiya ombori ishlab chiqmoqchi. “Volkswagen” konserni batareyani qayta ishlaydigan oltita zavod qurish rejasini e’lon qilgan edi. Ushbu zavodlarning birinchisi – 2021 yil ishga tushgan korxonada yiliga 3 600 batareyani qayta ishlash imkoni bor.

Yana bir muammo bor: batareyani kompaniyalar turlicha konstruksiyada ishlab chiqaryapti, natijada qayta ishlash uchun turfa texnologiya zarur bo‘lmoqda. Demak, barcha avtomobil ishlab chiqaruvchilar birdek qo‘llashi uchun batareya standartlashtirilishi lozim. Shunda qayta ishlash jarayoni osonlashadi. Aks holda yana 10-15 yildan so‘ng elektromobil bilan bog‘liq ekologik muammolar insoniyat uchun haqiqiy bosh og‘rig‘iga aylanishi turgan gap.