Bolalarni bo‘ronlardan emas, o‘zimizdan asraymizmi?

Bola tarbiyasi — butun jamiyatning ishi, ayni paytda har bir fuqaroning burchi. Bola oilada to‘g‘ri tarbiya olsa, maktabda namunali o‘quvchiga aylanadi, mahallada boshqalarga ibrat bo‘ladi. Albatta, unda o‘z-o‘zidan huquqiy ong, huquqiy madaniyat ham shakllanib boradi. Farzandlari barkamol, yoshlari bilimdon va vatanparvar bo‘lib ulg‘ayadigan davlat qudratli, xalq esa, kuchli bo‘ladi.

Zamon talabidan kelib chiqib, “Bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun imzolandi. Qonun 5 bob va 51 moddadan iborat bo‘lib, qonun bilan bolaga nisbatan zo‘ravonlik tushunchasi va jismoniy, jinsiy va ruhiy zo‘ravonlikdan tashqari uning yangi shakllari – g‘amxo‘rlik ko‘rsatmaslik, ekspluatasiya, bulling kabilar ham e’tirof etildi.

Shuningdek, davlat bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish uchun tegishli huquqiy, ma’muriy, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa choralarni ko‘rishi, zo‘ravonlikdan jabrlanuvchilarni reabilitasiya qilishi va ularning huquqlarini tiklashi hamda ularni ijtimoiy moslashtirish uchun zarur bo‘lgan samarali choralar ko‘rishi qonunan belgilandi.

Xususan, mutasaddi organlarning bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilishga oid maxsus vakolatlari, o‘zaro ishlash mexanizmi va mas’uliyati doirasi ko‘zda tutildi.

Muhimi, qonun bilan nafaqat zo‘ravonlikdan jabr ko‘rgan bolalarni himoya qilish, balki zo‘ravonlik xavfi ostida bo‘lgan bolalarni aniqlash va ularga nisbatan zo‘ravonlik xavflarini bartaraf etish tizimi yo‘lga qo‘yilmoqda.

21 oktyabr kuni Prezident tomonidan imzolangan 978-sonli Qonun bilan O‘zbekistonda bolalarga nisbatan uning yaqin qarindoshlari tomonidan oilaviy zo‘ravonlik sodir etganlik uchun javobgarlik belgilangandi. Mazkur Qonun bilan Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 59²-moddasi va Jinoyat kodeksining 126¹-moddasi bolaga nisbatan oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik qilganlik uchun javobgarlik belgilash normasi bilan to‘ldirildi.

Har yili dunyoning yarmidan ko‘p bolalari, ya’ni 1 milliarddan ortiq bola zo‘ravonlikka duchor bo‘ladi. Bu haqda 8 noyabr kuni Kolumbiya poytaxti Bogota shahrida Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining (JSST) bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olishga bag‘ishlangan birinchi global vazirlar konferensiyasida ma’lum qilindi.

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Bolalar jamg‘armasi (UNICEF) tashkil etgan ikki kunlik konferensiyada 130 davlatning hukumat vakillari, shu jumladan, 90 vazir ishtirok etgan. BMTning 2024 yilgi hisob-kitoblariga ko‘ra, dunyoda 15 yoshgacha bo‘lgan 2,04 milliard bola bor. Voyaga yetmaganlar umumiy aholining taxminan 25 foizini tashkil etadi.

JSST ma’lumotlariga ko‘ra, har yili dunyoning yarmidan ko‘p (1 milliarddan ortiq) bolalari zo‘ravonlikka uchraydi. Konferensiya yakunlariga bo‘yicha 100 dan ortiq davlat bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olish bo‘yicha majburiyatlar olgan, 9 ta davlat esa jismoniy jazoni taqiqlashni va’da qilgan.

Asosiy statistik ma’lumotlar:

• har yili 2 yoshdan 17 yoshgacha bo‘lgan bolalarning yarmidan ko‘pi zo‘ravonlikning turli shakllariga duch keladi. Bu 1 milliarddan ortiq bolani tashkil etadi;
• har uch boladan ikkisi uyda doimiy ravishda jismoniy jazoga tortilgan;
• har beshinchi qiz va har yettinchi o‘g‘il bola jinsiy zo‘ravonlikka uchraydi;
• 25 foizdan 50 foizgacha bolalar tahqirlashning qurboni bo‘ladi;
• o‘g‘il bolalar o‘rtasida zo‘ravonlik ko‘pincha o‘qotar yoki boshqa qurol ishlatilgan holda sodir bo‘ladi va bu o‘limning asosiy sababi hisoblanadi.

Konferensiya yakunlariga ko‘ra, 2030 yilgacha bolalarga nisbatan zo‘ravonlik darajasini kamaytirish maqsadida davlatlar uchun maqsad va vazifalar belgilangan hujjat qabul qilindi. Burundi, Chexiya, Gambiya, Qirg‘iziston, Panama, Shri-Lanka, Uganda va Tojikiston hukumatlari har qanday sharoitda bolalarga nisbatan jismoniy jazoni taqiqlashga majburiyat oldi. Nigeriya hukumati maktablarda jismoniy jazoni taqiqlashni va’da qilgan.

UNICEF o‘z hisobotida bugungi kunda 370 milliondan ortiq qiz va ayol, ya’ni dunyo bo‘ylab har sakkizinchi qiz yoki ayol 18 yoshga to‘lishidan oldin zo‘rlangan yoki jinsiy tajovuzga uchragani ma’lum qilingan.

Bolalar tazyiq va zo‘ravonliklarga uchraganda qanday yo‘l tutishi kerak, kimga murojaat qilishi kerak degan savollar ko‘pchilikni o‘ylantiradi. Mamlakatimizda bolalarga shikoyat kilishning maxfiy, bolalar uchun do‘stona mexanizmlaridan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash va ularni bundan foydalanishga undash masalalari qay ahvolda degan savolga ham hozirgi kunda ijobiy javob berish qiyin. Masalan, bolalar bog‘chasida bog‘cha tarbiyachisi tomonidan xo‘rlangan yoki kamsitilgan, do‘pposlangan bolani kim himoya qiladi? U o‘z haq-huquqini himoya qilishni bilmasligi aniq. Ota-onalar esa bu holatdan ko‘pincha bexabar qolishadi. Chunki bolani bog‘cha opa urganda burni qonagan bo‘lsa, onasi kelguncha artilib, izi ham qolmaydi, urgan joyini esa kim ham ekspertizaga berardi? Afsuski, shu tariqa bolajonlarga ozor berishlar davom etaveradi...

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi vonunchilik palatasi kengashi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati kengashining 21.02.2024 yildagi qo‘shma qarori bilan BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi voidalarini amalga oshirish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Beshinchi davriy ma’ruzasi ko‘rib chiqish yakunlari yuzasidan BMTning Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mitasi tavsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha 2024-2027 yillarga mo‘ljallangan Milliy harakatlar rejasi tasdiqlangan bo‘lib, mazkur reja 100 ta tavsiya va ularni amalga oshirish mexanizmlari va mas’ul organlar hamda ijro etish muddatlari belgilangan.

Mazkur harakatlar rejasining 9-bandiga asosan Bollarga shikoyat qilishning maxfiy bolalar uchun do‘stona mexanizmalaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlash va ulardan foydalanishga undash tavsiya etilgan. Bu borada bolalarning ularga nisbatan zo‘ravonlik holatlari bo‘yicha shikoyatlarni qabul qilish tizimini yo‘lga qo‘yish, shu jumladan bolalar uchun ishonch telefonlarini tashkil etish, davlat organlari rasmiy veb-saytlarida bolalarga moslashtirilgan sahifalar ochish, ijtimoiy va ma’rifiy videoroliklarni tayyorlash va ularni ommaviy axborot vositalarida namoyish etish choralari ko‘rish belgilangan.

Chunki, hozirgi axborot asrida barcha bolalarda texnika vositalaridan foydalanish ko‘nikmalari shakllanganganligini inobatga olib, ularga nisbatan zo‘ravonlik qilingan taqdirda bu holatlar yuzasidan bolalar tezkorlik bilan tegishli organlarga murojaat qilishi nazarda tutilgan.

Hech kimga sir emas, ba’zida ijtimoiy tarmoqlarda bolalarning jinsiy yoki jismoniy zo‘ravonlikka uchraganligi haqida noxush xabarlar tarqaladi, yuqoridagi ko‘rsatilgan mehanizmlardan keng foydalanilganligi natijasida mas’ul organlarlar tezkorlik bilan voqea joyiga yetib borayotganligi va zo‘ravonlikka uchragan bolaning huquqlarini tiklash va uni reabilitasiya qilish hamda aybdor shaxslarga nisbatan qat’iy choralar ko‘rish ta’minlanayotganligini e’tirof etishimiz lozim.

Xuddiy shunday, bu borada ijtimoyi roliklarning ishlab chiqilishi va ijtimoiy tarmoqlarda namoyish etilishi bolalarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirishga hamda kelgusida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan shu kabi salbiy holatlarda qanday yo‘l tutish lozimligi va o‘zini zo‘ravonlikdan qanday asrash mumkinligi haqidagi ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.

Albatta o‘z navbatida tegishli mutasaddi tashkilotlar huzurida bolalar uchun “Ishonch telefoni”ni joriy qilinishi bu borada bolalarning huquqlarini ishonchli himoya qilish va huquqbuzarliklarni oldini olish va aybdor shaxslarga tezkorlik bilan tegishli chora ko‘rish uchun zamin yaratadi.