Rossiya kutubxonalaridan O‘zbekiston tarixiga oid eng nodir qo‘lyozmalar topildi

O‘zbekiston zamini madaniy boyliklarga boy. Ayni paytda taqdir taqozosi bilan xalqimiz madaniyatiga oid meros butun jahon bo‘ylab ham keng tarqalgan. Ularni izlash, o‘rganish va jamoatchilikni xorijdagi madaniy yodgorliklarimiz bilan tanishtirish Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O‘zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni tadqiq etish markazining asosiy vazifasi etib belgilangan.

Markaz xodimlari yaqinda mazkur yo‘nalish bo‘yicha ilmiy xizmat safari bilan Rossiyaning Moskva va Sankt-Peterburg shaharlaridagi kutubxona hamda arxivlarda bo‘lib qaytdi. Bundan maqsad yozma merosimizga oid manbalarni izlash, aniqlash va ular ustida dastlabki tadqiqotlar yuritishdan iborat bo‘ldi.

Ma’lumki, ushbu har ikki shaharda Rossiyaning eng yirik ikki kutubxonasi joylashgan. Bular – Moskvadagi Rossiya davlat kutubxonasi, Sankt-Peterburg shahridagi Rossiya milliy kutubxonasi. Ayni kutubxonalarda nashrlardan tashqari bir necha minglab qo‘lyozma kitob va hujjatlar saqlanadi. Kutubxonalarning qo‘lyozma fondiga tashrifimiz davomida asosiy e’tibor O‘zbekistonga oid qo‘lyozma kitob va hujjatlarni aniqlash, ular haqidagi ma’lumotlarni jamlashga qaratildi. Arab, fors tillari va eski o‘zbek yozuvida bitilgan katta miqdordagi qo‘lyozmalar ichidan O‘zbekistonga oidlarini izlab topishga muvaffaq bo‘ldik. Masalan, Rossiya davlat kutubxonasi qo‘lyozmalar fondidagi 60 dan ortiq qo‘lyozma O‘zbekistonga oid ekan. Bular qatorida Mirzo Ulug‘bekning “Ziji”, Davlatshoh Samarqandiyning 1593 yili ko‘chirilgan “Tazkirat ush-shuaro” asarlarining noyob qo‘lyozma nusxalarini tilga olish mumkin.

Sankt-Peterburgdagi Rossiya milliy kutubxonasi qo‘lyozmalar bo‘limi ham qo‘lyozmalarga boyligi bilan ajralib turadi. Sababi, mazkur shahar o‘z zamonida Turkiston general-gubernatorligi ham tarkibiga kirgan Rossiya imperiyasining poytaxti bo‘lgan. O‘sha tarixiy davrda ko‘plab qo‘lyozmalar imperiya poytaxtiga olib ketilgan va hozirda ular yuqorida zikr etilgan kutubxonada saqlanadi.

Bu yerda saqlanayotgan qo‘lyozmalarni o‘rganish orqali 110 ga yaqin qo‘lyozma O‘zbekistonga oid ekani aniqlandi. Muhimi, Rossiya davlat hamda milliy kutubxonasida saqlanuvchi O‘zbekistonga oid qo‘lyozmalar haqidagi 160 dan ortiq ma’lumot Markaz reestriga kiritilib, ilmiy tavsif qilinadi. Kezi kelganda shuni ham qayd etish kerakki, O‘zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni tadqiq etish markazida hozirgi vaqtda merosimizga oid ma’lumotlar joylashgan elektron reestr ustida ishlanmoqda. Hozirga qadar madaniy merosimizga oid 5000 ga yaqin ma’lumot mazkur reestrga kiritilgan.

Ayni elektron reestr yangi topilgan ma’lumotlar bilan muttasil to‘ldirib borilayapti. Rossiya kutubxonalarida aniqlangan xalqimiz merosiga oid 170 ta qo‘lyozma haqidagi yangi ma’lumot ham ayni shu elektron reestrga kiritiladi.

Safar davomida muhim yangiliklar ham aniqlandi. Rossiya milliy kutubxonasi qo‘lyozmalar bo‘limida O‘zbekistonga oid noyob qo‘lyozmalar ham uchrab turadi. Bular sirasiga Alisher Navoiyning hayotligi davri – 1465 yili ko‘chirilgan “Ilk devon”i qo‘lyozmasini hamda 1592–1596 yillari Ozarbayjonning Qizilog‘och shahrida ko‘chirilgan Alisher Navoiy asarlaridan iborat “Majmua”ni kiritish mumkin. Ayni “Majmua” qo‘lyozmasi badiiy jihatdan o‘ta yuksak bo‘lib, Ali Foiziy ismli xattot tomonidan Safaviylar hukmdori Shoh Abbos Safaviy (1587–1629) armiyasi harbiy qo‘mondoni Farhodxon buyurtmasiga ko‘ra ko‘chirilgan. Farhodxon 1596–1598 yillarda Mozandaron hokimi, siyosiy arbob va san’at homiysi edi. U ko‘plab badiiy yuksak qo‘lyozma kitoblarning ko‘chirilishiga sababchi bo‘lgan. Mashhur shaxs va katta harbiy iste’dodga ega Farhodxonning obro‘si hukmdor Shoh Abbosni vahimaga solgan. Shu bois Shoh Abbos 1598 yili Farhodxonni sotqinlikda ayblab, qatl ettirgan. Farhodxon uchun ko‘chirilgan Navoiy majmuasi badiiy bezaklariga ko‘ra noyob bo‘lib, katta hajm – 1444 betdan iborat. Bu qo‘lyozmada Shoh Abbosning vaqf muhri ham bor. Muhim jihati adabiyot va san’at homiysi bo‘lgan shaxs – Farhodxonning aynan Alisher Navoiy merosiga diqqat qilganidir. Mazkur qo‘lyozmalarni ilmiy jihatdan tadqiq etish va faksimile nashrini amalga oshirish Markazning kelajakdagi vazifalariga kirishi rejalashtirilmoqda.

Shuni ham qayd etish kerakki, Rossiya Fanlar akademiyasi Sharq qo‘lyozmalari institutida ham O‘zbekistonga oid bir qator noyob qo‘lyozmalar saqlanadi. Bular qatorida Qo‘qon xoni Umarxon davri tarixiga bag‘ishlangan Mushrif Isfaragiyning “Shohnomai Umarxoniy” va Fazliy Namangoniyning “Umarnoma” asarlari qo‘lyozmalarini qayd etish mumkin. Dunyoda yagona nusxada bo‘lgan va Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganishda muhim manba sanaluvchi mazkur ikki qo‘lyozma nusxalarini O‘zbekistonga keltirish va faksimil nashrlarini amalga oshirish – muhim vazifa. Safar davomida bu yo‘nalishdagi ishlarni amalga oshirish borasida ham institut ma’muriyati bilan kelishib olindi.

Ayni ilmiy safarlar natijasi sifatida kelgusida tilga olingan ikki fonddagi qo‘lyozmalar asosida “Rossiya Davlat kutubxonasidagi O‘zbekistonga oid qo‘lyozmalar” hamda “Rossiya Milliy kutubxonasidagi Qo‘qon xonligiga oid qo‘lyozmlar” singari kataloglar yaratish va ilmiy jamoatchilikni xorijdagi merosimizga oid qo‘lyozmalar bilan tanishtirish zarur. Kelgusida Rossiya ilmiy va madaniy muassasalari bilan o‘zaro hamkorlikni yanada kuchaytirish lozim. Zero, bularning barchasi O‘zbekistonga oid meros bilan mamlakatimiz va jahon jamoatchiligini tanishtirish yo‘lida amalga oshirilmoqda.

Aftondil ERKINOV,

O‘zbekiston Respublikasi 

Vazirlar Mahkamasi huzuridagi 

O‘zbekistonga oid xorijdagi 

madaniy boyliklarni tadqiq etish markazi