Ma’muriy sudlar va MIBning hamkorlik amaliyotidagi muammolar yuzaga qalqib chiqdi
Toshkent shahar sudida “Toshkent shahar sudlari va majburiy ijro byurolarning o‘zaro hamkorligi, odil sudlovni amalga oshirish jarayonida yuzaga kelayotgan masalalar va ularni hal etish yo‘llari” mavzusida davra suhbati o‘tkazildi. Bu haqda Toshkent shahar sudining Jamoatchilik va OAV bilan hamkorlik bo‘yicha bosh konsultanti Sadoqat Allaberganova xabar qildi.
Tadbirdan ko‘zlangan maqsad – majburiy ijro byurolari javobgar bo‘lib o‘tadigan ishlar bo‘yicha sud amaliyotida yuzaga kelayotgan masalalarni muhokama qilish, mazkur ishlarning ma’muriy va iqtisod sudlari sudloviga taalluqliligini belgilab olish, sud ijro hujjatlarini ijro qilmasdan asossiz qaytarilish holatlari yuzasidan fikr almashib, qat’iy bir fikrga kelish.
Jumladan, 2021 yilning 5 oyi davomida Toshkent shahar ma’muriy va iqtisod sudlari tomonidan majburiy ijro byurosi qarorlari, mansabdorlarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan jami 102 ta ish ko‘rilgan. Ishlarni ko‘rish natijasida MIB mansabdorlari tomonidan bir qator moddiy va prosessual huquq normalari buzilish holatlari aniqlangan va ushbu qonunbuzilish holatlari bo‘yicha jami 15 ta xususiy ajrim va taqdimnomalar chiqarilib, yuqori turuvchi davlat ijrochisi va prokurorga muhokama qilish va chora ko‘rish uchun yuborilgan.
Xususan, Toshkent shahar MIB bo‘limlari tomonidan “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni talablariga rioya qilinmayapti. Qonun talablariga ko‘ra, davlat ijrochisi o‘zining barcha prosessual harakatlarini (ko‘zg‘atish, qaytarish, undirish, qoldirish, cheklash, tamomlash, tugatish) o‘rnatilgan tartibda qabul qilgan qarorida aks ettirib, bajarishi lozim bo‘lsa-da, amaliyotda ba’zi bir harakatlar u yoki bu mazmundagi xat, yozma ko‘rsatuv shaklida amalga oshirilayapti.
Shuningdek, 2021 yilning o‘tgan 5 oyi davomida Toshkent shahar MIB tomonidan Qonunning 8, 24-moddasiga asoslanib, ijrosiz jami 27.957 ta ijro hujjati, bularning ma’muriy, fuqarolik va iqtisod sudlariga oid 6.204 tasi yoki 80,1 foiz hech bir asossiz qaytarilgan.
Davlat ijrochilarining bunday harakatlari (harakatsiligi) odil sudlov zanjirini uzib, jamoatchilik, fuqarolar ongida sud hujjati va Davlat institutlariga nisbatan xurmat va ishonchni yo‘qotadi.
Toshkent shahar ma’muriy sudi sudyasi Nurali Javliyev Majburiy ijro byurosi bo‘yicha mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (harakatsizligi), qarorlari ustidan shikoyat qilish bo‘yicha ma’muriy sudlar amaliyoti hamda o‘zaro hamkorlik borasidagi muammo va yechimlarga to‘xtaldi:
— Statistik ma’lumotlarga qaraganda, Toshkent tumanlararo va Toshkent shahar sudlari tomonidan o‘tgan 5 oy davomida majburiy ijro byurosi mansabdor shaxslarining xatti-harakatlari (harakatsizligi), qarorlari ustidan shikoyat qilish bo‘yicha jami 85 ta ommaviy-huquqiy nizolar mazmunan ko‘rib chiqilgan. Shu jumladan, ularning 27 tasi ma’muriy organ qarorini haqiqiy emas deb topish, 58 tasi mansabdor shaxs xatti-harakatlarini g‘ayriqonuniy deb topish haqidagi arizalar tashkil etgan. Qarorni haqiqiy emas deb topish haqidagi arizalarning 7 tasi bo‘yicha ma’muriy organ qarori haqiqiy emas deb topilgan. 12 tasi qanoatlantirishdan rad etilgan, 3 tasi ko‘rmasdan qoldirilgan, 5 tasi bo‘yicha ish yuritish tugatilgan. Xatti-harakat yuzasidan berilgan 58 ta ish bo‘yicha 12 tasi qanoatlantirilgan, 19 tasi rad etilgan, 8 tasi ko‘rmasdan qoldirilgan, 19 tasi ish yuritishdan tugatilgan.
Eng dolzarb masalalardan biri – bu iqtisodiy sudlar tomonidan chiqarilgan qarorlar asosida berilgan ijro varaqalari bo‘yicha davlat ijrochisining qarori, harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyat qilish haqidagi ishlarning sudlovga taalluqliligidir.
“Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 861-moddasiga ko‘ra, iqtisodiy sud tomonidan berilgan ijro hujjati bo‘yicha davlat ijrochisining chiqargan qarori ustidan undiruvchi yoki qarzdor tomonidan ijro hujjatini bergan iqtisodiy sudga yoki bo‘ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga, mansabdor shaxsga, qaror chiqarilganligi haqida xabar qilingan kundan e’tiboran o‘n kunlik muddatda shikoyat berilishi mumkin.
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilmagan hollarda davlat ijrochisining qarori ustidan qaror chiqarilganligi haqida xabar qilingan kundan e’tiboran o‘n kunlik muddatda davlat ijrochisi joylashgan yerdagi umumiy yurisdiksiya sudiga yoki bo‘ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga, mansabdor shaxsga shikoyat beriladi.
Ta’kidlash joizki, ushbu moddaning noto‘g‘ri talqin qilinishi natijasida fuqarolar va yuridik shaxslarning ma’muriy va iqtisodiy sudlar o‘rtasida sarson ovora bo‘lib qolishlariga sabab bo‘lmoqda.
Qonun mazmunidan kelib chiqiladigan bo‘lsa, iqtisodiy sud tomonidan berilgan ijro hujjati bo‘yicha davlat ijrochisining chiqargan nafaqat qarori ustidan iqtisodiy sudga shikoyat qilinishi lozim. Zero, davlat ijrochisining har qanday harakati u yoki bu qaror qabul qilish bilan yakun topadi, harakati yoki harakatsizligining huquqiy oqibati aynan qarorda aks etadi.
Masalan, arizachi «Toshkent shahar Dori-Darmon» AJ ma’muriy sudga ariza bilan murojaat qilib, unda javobgar Majburiy ijro byurosi Toshkent shahar Olmazor tumani bo‘limiga nisbatan davlat ijrochisining xatti-harakatlarini qonunga xilof deb topishni so‘ragan. Ushbu ariza chuqurroq o‘rganiladigan bo‘lsa, aslida shikoyat qilinadigan xatti-harakat Toshkent shahar Yashnobod tumani Aviasozlar 1-mavzesi, 116-uyning birinchi qavatida joylashgan 87 kv.m. bo‘lgan ko‘chmas mulkni davlat ijrochisining qarori bilan elektron onlayn auksionda sotish uchun chiqarilganlikda ifodalangan. Mazkur holatda, Toshkent shahar Olmazor tumani bo‘limi davlat ijrochisining xatti-harakatlari (xarakatsizligi)ni bevosita mulkni onlayn-auksionda sotish uchun chiqarishda amalga oshirish jarayonida qabul qilingan qaror (23.12.2020 yildagi “Mol-mulkni elektron onlayn-auksionda sotish uchun chiqarish to‘g‘risida”gi Qaror) bilan uzviy bog‘liq.
Demak, yuqoridagilarga asosan aytish mumkinki, iqtisodiy sud tomonidan berilgan ijro hujjati bo‘yicha davlat ijrochisining har qanday harakati - bu qaror va uning ustidan iqtisodiy sudga shikoyat qilinishi lozim.
Qolaversa, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Xo‘jalik Sudi Plenumining 2016 yil 17 iyundagi 298-sonli qarorining 7-bandida berilgan tushuntirshlarga ko‘ra, biron-bir huquqiy oqibat keltirib chiqarmaydigan hujjatlarni, masalan, sud ijrochisining mulkni ko‘zdan kechirish dalolatnomasini va hokazolarni qilish, noqonuniy (qonunga xilof), qonuniy deb topish, bekor qilingan hujjatni o‘z kuchida qoldirish, mansabdor shaxslarning harakatlarini (harakatsizligini) haqiqiy emas deb topish, bekor qilish kabi talablar sudda ko‘rib chiqilmaydi.
Sud amaliyotida ko‘p uchrayotgan yana bir holat: Ijro hujjati bo‘yicha qarzdorning aliment to‘lashdan bosh tortganligi holatiga huquqiy baho berish, ijro hujjati undiruvchining arizasiga ko‘ra qaytarilgan davr uchun aliment qarzdorligini hisoblash davlat ijrochisining vakolatiga kirmaydi.
«Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida»gi Qonunining 70-moddasiga ko‘ra, alimentlar va aliment majburiyatlari bo‘yicha qarzlarni undirish tartibi Oila kodeksi bilan belgilanadi.
Oila kodeksining 139-moddasi 4-qismida aliment to‘lash to‘g‘risidagi notarial tartibda tasdiqlangan kelishuv yoki ijro varaqasi asosida o‘tgan davrdagi aliment qarzi ijro varaqasi yoki aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuv aliment undirish uchun taqdim qilingunga qadar o‘tgan uch yildan ortiq bo‘lmagan muddat uchun undiriladi.
Sud va majburiy ijro byurosi organlari o‘rtasidagi hamkorlik borasidagi eng og‘riqli masalalardan biri – bu sud hujjatlarining ijrosidir.
“Sud-huquq tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbidlari to‘g‘risida”gi 2018 yil 13 iyuldagi PF-5482-sonli Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida Oliy sud va Byuro bilan Qo‘shma ko‘rsatma taqdiqlanib, joylarga ijro qilish uchun yuborilgan. Ushbu Qo‘shma ko‘rsatma ijrosini yanada takomillashtirish va kuchaytirish yuzasidan Oliy sudning 2018 yil 20 iyuldagi RS-40-18-sonli Rayosat qarori qabul qilingan.
Mazkur Farmon va Qo‘shma ko‘rsatma ijrosini ta’minlash maqsadida joylarda sud va Byuro xodimlari ishtirokida ishchi guruhlari tuzilib, ijroni jadallashtirish yuzasidan chora tadbirlar belgilab olingan. Lekin, bugungi kunga kelib, joylarda Qo‘shma ko‘rsatma ijrosini qat’iy ta’minlash borasida ishlar talab darajasida emas.
Buning asosiy sabablari joylarda kunlik monitoring olib borilmayotganligi, Byuro organlarining xududiy bo‘limlari sudlar bilan hamkorlikni tashkil etmayotganligi, ijrosi bo‘yicha tahlillar, kunlik hamda haftalik solishtirmalar yuzaki qilinayotganligidadir.
Xususan, Respublikasi miqyosida 2018 yil 13 iyul kunidan 2021 yil 11 iyun kuniga qadar sudlar tomonidan davlat foydasiga undirilishi lozim bo‘lgan jami (1.984.129.396.799) so‘mlik 1.717.959 ta ijro xujjatlari Byuroga ijro qilish uchun yuborilgan, shundan 1.114.306.312.160 so‘mli (56,2 foiz) 1.233.275 ta ijro xujjatlari amalda ijro qilingan,496.473.707.495 so‘mlik (25 foiz) 267.136 ta ijro xujjatlari JKning 44-moddasi va Qonnunning boshqa moddalariga asosan tamomlangan, 373.349.377.144 so‘mlik (18.8 foiz) 217.548 ta ijro xujjatlarining ijrosi ta’minlanmagan.
Mazkur ko‘rsatkichni Toshkent shahar hududi bo‘yicha ko‘radigan bo‘lsak, Toshkent shahar ma’muriy sudlari tomonidan 2017-2021 yillar davomida sud qarori bilan davlat bojini undirish yuzasidan Majburiy ijro byurosi Toshkent shahar boshqarmasiga jami 961 ta 904.664.717 so‘mlik ijro xujjatlari ijro qilish uchun yuborilgan bo‘lib, 2017 yilda 169 ta, 2018 yilda 179 ta, 2019 yilda 184 ta, 2020 yilda 259 ta hamda 2021 yilda 170 ta ijro xujjatlari ijrosi ta’minlanmagan bu o‘z navbatida Majburiy ijro byurosi Toshkent shahar boshqarmasi tomonidan Respublika byudjetiga so‘m o‘z vaqtida undirilmaganligini ko‘rsatmoqda.
Sud qaroridan ko‘zlangan maqsad uning ijrosi to‘liq ta’minlangandagina erishiladi. Xalqimizning sud va majburiy ijro byurosi organlariga bo‘lgan ishonch va hurmat ko‘p jihatdan aynan shunga bog‘liq.
Sud va majburiy ijro byurosi organlari o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va hamkorlikka salbiy ta’sir qiladigan omillardan biri – bu ijro hujjatlarining asossiz qaytarilishidir.
Toshkent shahar ma’muriy sudi tomonidan Majburiy ijro byurosi Toshkent shahar boshqarmasiga 2021 yilning 21 iyun holatiga jami 26 ta ijro xujjatlari yuborilgan. Ko‘rib turganizdek, deyarli olti oylik muddatda bor yo‘g‘i 26 ta ijro hujjati yuborilgan, lekin shulardan 19 tasi “Sud xujjatlari va boshqa organ xujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi Qonunning 24,8-moddalariga asosan ijrosiz qaytarilgan. Qaytarilgan 19 ta ijro xujjatida nima kamchiliklarga yo‘l qo‘yilganligi ko‘rsatilmagan yoki asossiz qaytarilgan.
Kelgusida Respublika byudjetiga davlat bojlarini belgilangan muddatlarda undirib olish choralarini ko‘rish maqsadida Toshkent shahar ma’muriy sudi va Majburiy ijro byurosi Toshkent shahar boshqarmasi tomonidan xaftalik monitoring olib borgan holda har xaftaning juma kuni ma’lumotni hamda ro‘yxatni imzolangan holda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudiga va O‘zbekiston Respublikasi Bosh pokuraturasi huzuridagi Majburiy ijro byurosiga axborot taqdim etib borish, shuningdek, ijro xujjatlarini asossiz qaytarilishini oldini maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
“Davra suhbati” davomida sud amaliyotidan misollar keltirilib, ba’zi qonunlarning qo‘llanilish tartibi taxlil qilindi. Shuningdek, Toshkent shahar prokuratura bilan birgalikda MIB bo‘limlari tomonidan o‘zlariga yuklatilgan vazifani belgilangan tartibda bajarish lozimligiga ahamiyat qaratildi.
