Марказий Осиё шаҳарларида урбанизация суръатлари қандай ўсмоқда — тафсилотлар

Евроосиё тараққиёт банки ҳисоботига кўра, 2035 йилга бориб Марказий Осиёнинг шаҳар аҳолиси 39 миллион кишидан 45 миллионга кўпайиши кутилмоқда.

Шаҳар аҳолисининг ўсиши, ўз навбатида, муҳандислик лойиҳалари (энергия ва сув таъминоти, иссиқлик таъминоти, транспорт ва бошқалар), ижтимоий инфратузилма (қулай муҳит ва бошқалар) ва рақамли бошқарув технологияларига сармояларни кўпайтиришни талаб қилади.

Марказий Осиёда шаҳар инфратузилмасини модернизация қилиш ва қуриш тизимли муаммо бўлиб, аҳамияти жиҳатидан минтақадаги сув ва энергия ресурсларини самарали бошқариш билан солиштириш мумкин.

Етарлича ривожланмаган инфратузилма ишлаб чиқариш қувватлари, иқтисодиёт ва ижтимоий фаровонликнинг ўсишини жиддий равишда чеклайди, шунингдек, атроф-муҳит каби турли хил хатарларни бошқаришни мураккаблаштиради. Минтақада шаҳарларнинг аҳолиси ва майдони ўсиб бормоқда, бироқ, бу жараён тегишли барқарор шаҳар ривожланиши билан бирга келмайди.

Марказий Осиёнинг йирик шаҳарларида кўпинча ҳудудларнинг тартибга солинмаган ривожланиши кузатилади. Бундай урбанизация натижалари шаҳар меҳнат бозорларига босимнинг ошиши, муҳандислик инфратузилмасининг деградацияси, иқлим ўзгариши, табиий офатлар ва экологик таҳдидларга нисбатан юқори заифликдир.

Масалан, Остона, Олмаота, Бишкек, Душанбе ва Тошкент мунтазам равишда қишда ҳаво сифатининг ёмонлиги бўйича жаҳон рейтингида етакчилик қилади. Инфратузилманинг ёмонлашуви фавқулодда вазиятлар сонининг кўпайишига олиб келади.

Марказий Осиёнинг иссиқлик-энергетика соҳасида қатор муаммолар кузатилмоқда. Бу иссиқлик ишлаб чиқариш ускуналари ва иссиқлик тармоқларининг эскириши ва уларнинг стандарт хизмат муддатидан ошиб кетиши билан боғлиқ.

Масалан, Риддер шаҳрида (Қозоғистон) 2022 йил ноябрьойида иссиқлик электр станциясида содир бўлган авария туфайли техноген фавқулодда ҳолат жорий этилган эди. 2023 йил баҳорида шаҳар аҳолисининг ўсиши ва пойтахтнинг фаол ривожланиши натижасида ичимлик суви ишлаб чиқариш бўйича лойиҳа қувватларининг етишмаслиги юзага келди.

Ўзбекистон ва Тожикистонда 2022—2023 йилларда куз-қиш мавсумида ҳаво ҳароратининг пастлиги сабабли электр таъминотида узилишлар кузатилган. Бу ҳам сув таъминотида узилишларга олиб келди.

Бироқ, тез урбанизация нафақат хавфларни, балки имкониятларни ҳам яратади. Шунингдек, у билим ва технологияларнинг тез тарқалишига ва шаҳар агломерациясининг синергик таъсирига ёрдам беради. Умуман олганда, дунё аҳолисининг 57 фоизи шаҳарларда яшайди ва жаҳон ялпи ички маҳсулотининг 80 фоизини ишлаб чиқаради.

Шаҳар аҳолисининг кўпайиши ҳар қандай шаҳар учун ўсиш манбаи бўлган самарали ва барқарор инфратузилмага юқори талабни англатади. Инфратузилма сифати ривожланаётган мамлакатларда урбанизациялашган шаҳарлар олдида турган кўплаб муаммоларнинг асосини ташкил этади.

Урбанизациянинг ижобий таъсирини очиш ва тўлиқ фойдаланиш

Урбанизациянинг ижобий таъсирини очиш ва тўлиқ фойдаланиш учун Марказий Осиёда асосий муҳандислик ва ижтимоий инфратузилмани бир нечта мисолларни келтириш мумкин.

Марказий Осиёда урбанизациянинг ижобий таъсирини очиб бериш ва тўлиқ фойдаланиш имконини берувчи муҳандислик ва ижтимоий инфратузилманинг ривожланишига бир нечта мисоллар келтирамиз:

Қозоғистонда Кокшетау ва Семейда янги иссиқлик электр станцияларини қуриш ҳамда Олмаота энергетика комплексини модернизация қилиш лойиҳалари ишлаб чиқилмоқда. Хусусан, дастлабки параметрлар билан Семей шаҳридаги 3-ИЭМ қурилишининг техник-иқтисодий асосларини ишлаб чиқиш аллақачон бошланган: электр қуввати - 320 МВт, иссиқлик қуввати - 1200 Гкал/соат. Atrafin Bank (АҚШ), World Vision Solutions ва Greenlight Business Ventures (Исроил) компаниялари билан ҳажми 5 миллион куб метргача бўлган ёмғир, эритилган ва тозаланган оқава сувларни тўплаш учун сув омборларини қуриш бўйича тажриба лойиҳаси бўйича келишувга эришилди. Манғистау вилоятида Жанаўзен шаҳри аҳолисининг эҳтиёжларини қондириш мақсадида кунига 50 минг м3 қувватга эга тузсизлантириш заводи қурилиши бошланди.

“Ўзбекистонда бинолар учун тоза энергия” лойиҳаси учун Жаҳон банки 5 йиллик имтиёзли давр билан 30 йилга 143 миллион доллар ажратди. Лойиҳа доирасида 800 дан ортиқ мактабгача таълим, мактаб таълими ва соғлиқни сақлаш муассасаларини модернизация қилиш режалаштирилган.

Тожикистон хукумати пойтахт Душанбе ва вилоятлар учун техник ёрдам сифатида USAID дан 6,5 миллион долларлик электр жиҳозларини олди. Трансформатор ва бошқа технологик жиҳозлар ўрнатилган 59 га яқин контейнер электр таъминоти тизимининг энергия самарадорлигини оширишга хизмат қилади.

Қулай шаҳар муҳитини қуриш бўйича инвестиция лойиҳалари

Шаҳарларда ҳаракатланиш билан боғлиқ қулай шаҳар муҳитини қуриш бўйича инвестиция лойиҳалари (автомобилларни тақсимлаш, велосипедлар ва электросамокатларни ижарага бериш) муҳим йўналиш ҳисобланади.

2023 йилда Қозоғистонда Олмаота шаҳрининг транспорт тизимини ривожлантириш бўйича бош режа ишлаб чиқилган бўлиб, унинг доирасида 2024 йилда 17 км узунликдаги BRT линиясини, шунингдек, 26 та LRT линиясини қуриш режалаштирилган. Олмаотада 2030 йилгача 2040 йилгача бўлган истиқболли шаҳар электр тармоқларини ривожлантириш схемаси лойиҳаси ишлаб чиқилган.

Шунингдек, Қозоғистон 2029 йилгача барча йирик шаҳарларда электромобиллар учун зарур инфратузилмани яратиш бўйича йўл харитасини тасдиқлади. Рағбатлантириш механизмларини жорий этиш кўзда тутилган.

Тожикистон Транспорт вазирлиги ва Жанубий Корея Экспорт-импорт банки Душанбе шаҳрида енгил темир йўл транспорти қурилиши техник-иқтисодий асосларини ишлаб чиқиш бўйича ўзаро англашув ва молиялаштириш тўғрисида меморандум имзолади.

Шаҳар инфратузилмасини бошқариш учун рақамли технологияларни жорий этиш сармоя киритиш учун устувор йўналиш ҳисобланади.

2023 йилда Тошкент шаҳар ҳокимлиги коммунал инфратузилма соҳасида қўшма лойиҳаларни амалга ошириш учун “Росатом” инфарструкутра ечимлари” МЧЖни (“Росатом” давлат корпорацияси таркибига кирувчи) жалб қилиш имкониятларини ўрганмоқда. Компания “Ақлли шаҳар” ва “Тоза сув” йўналишларидаги шаҳарлар ҳаётини таъминлаш инфратузилмасини модернизация қилишга ихтисослашган.

Шундай қилиб, Марказий Осиёда шаҳар инфратузилмасини барқарор ривожлантириш учун юқори сармояга эҳтиёж бор. Уларнинг жалб этилиши Марказий Осиё шаҳарларига кам углеродли ва иқлим-барқарор ривожланиш эҳтиёжларига жавоб берадиган инфратузилмани барпо этиш, экологик ва иқлим муаммоларини ҳал этиш ҳамда аҳоли учун муносиб ҳаёт сифатини таъминлаш имконини беради.