ГМО-картошка яратган шахс энди унинг одамлар саломатлигига таъсиридан хавотирда
Кайус Роммэнс 2000 йилдан 2013 йилгача “Simplot Plant Sciences” заводида тадқиқотлар бўйича директор давозимида фаолият юритган ва гени ўзгартирилган картошка яратиш бўйича лойиҳага бошчилик қилган. Бироқ вақт ўтгач, Роммэнсда ўз иши борасида жиддий шубҳа пайдо бўлди ва у АҚШнинг 4000 та супермаркетида сотилаётган ГМО-картошкани истеъмол қилиш одамлар соғлиғига жиддий зарар етказишидан хавотир ола бошлади.
"NewsStreet" Кайус Роммэнс билан унинг ГМО-картошка ишлаб чиқариш борасидаги фаолияти ва у билан боғлиқ хавотирлари ҳақида суҳбатлашди.
"NewsStreet": Марҳамат қилиб ГМО-картошкалар ишлаб чиқариш борасидаги иш фаолиятингиз ва “Simplot”даги лавозимингиз ҳақида маълумот берсангиз.
Кайус Роммэнс: Мен “Simplot”да мустақил биотехнологик иш олиб бориш мақсадида, “Monsanto”даги раҳбарлик лавозимимдан воз кечдим. 12 йил давомида ишлаб, генетик модификация қилинган картошка навини яратдим. Фикримча, бундай картошка чидамлироқ бўлиб, ундан оддий картошкага нисбатан бўёқсиз ва канцерогенлари кам бўлган фри картошкаларини ишлаб чиқаришда фойдаланиш мумкин эди.
NS: Китобингизда ёзилишича, “Simplot” ГМО-картошкаларининг асосий генетик муҳандислиги RNAi деб номланувчи генларни сустлаштиришдан иборат. Бунинг натижасида келиб чиқувчи салбий оқибатлардан бирини айтиб ўтсангиз.
К.Р.: Фаолиятини тўхтатиш генлар учун ғайритабиий хусусият эмас. Сустлаштирилган генга ўхшаш тузилишга эга исталган ген ҳам сустлаштирилиши мумкин. Ҳатто ГМО картошкалар ичида содир бўлувчи “генлар сукунати”нинг ушбу картошкани истеъмол қилган ҳайвонлар генига ҳам таъсир кўрсатиш эҳтимоли бор. Ариларнинг ГМО-картошкалар истеъмол қилмаслиги мени кўпроқ хавотирга солмоқда. Бироқ улар шундай картошкалар чангларидан ўз личинкаларини озиқлантиришда фойдаланиши мумкин. Мавзуга оид адабиётлардаги маълумотларни таҳлил қилиб айтишим мумкинки, менимча, чангчиларда ҳам бу “сустлаштирувчилар” фаол ҳолда бўлади.
NS: Гапингизга қараганда, РРО (полифенолоксидаза – картошканинг қорайишига жавоб берувчи ген) ГМО-картошкада тўпланувчи заҳарли моддаларнинг кўпайишига сабаб бўлади. Нима учун бундай заҳарли моддалар ишлаб чиқарилади ва улар инсон соғлиғига қандай таъсир кўрсатиши мумкин?
К.Р.: Собиқ ҳамкасбларимнинг кўрсатишича, РРО сустлаштирилиши альфа-аминоадипат миқдорини тахминан олти баробар оширади. Альфа-аминоадипат нейротоксин бўлиб, шунингдек, у турли касалликлар билан боғлиқ гликоксидациянинг яхшиланган маҳсулотини ишлаб чиқариш учун қанд билан таъсирга киришиши мумкин. (Аниқланишича, “Monsanto GM”да ишлаб чиқарилган маккажўхорининг LY038 турида альфа-аминоадипат концентрацияси юқори даражада бўлиб, уни 2009 йилда Европада тасдиқлаш учун тақдим этилган талабнома тегишли органлар томонидан хавфсизлик масалалари кўтарилганидан сўнг бекор қилинди).
NS: ГМ-картошкасидаги муаммолар бошқа ГМ-ўсимликларда учраши мумкин бўлган муаммоларга ўхшаш бўлади, деб ўйлайсизми?
К.Р.: Фикримча, генетик муҳандислар тахминларга асосланган ва чеклангандир. Эҳтимол, улар ўз ижодларини танқидий баҳолай олмайдилар. Худди шу каби, собиқ ҳамкасбларимнинг кўрсатишича, шикастланган ва лат еган картошка тўқималарида юқори даражада тирамин ва бошқа заҳарли моддалар тўпланиши мумкин. Картошканинг бундай зарарланган қисми одатда кесиб ташланади, бироқ уларнинг кўпи яширин кўринишда бўлгани учун олиб ташланмайди. Зарарли моддалардан яна бири чаконин-малониндир. Бу бирикма ҳақида маълумотлар кам, бироқ собиқ ҳамкасбларимнинг кўрсатишича, РРО блокланган вақтда унинг миқдори 200 фоизга ортади. Бу, албатта, текширилиши лозим.
NS: Бир китобингизда ёзганингиздек, ГМ-картошкаларда кўкаришнинг олди олмайди, балки у шунчаки яширилади, холос. Шу ҳақда тўхталиб ўтсангиз.
К.Р.: РРО блокировка қилиниши кўкаришлар қорайишининг олдини олади. Ушбу аломатларни яшириш хусусияти шу даражада юқорики, биз картошка кўкариши муаммосидан халос бўлдик, деб ўйлаган эдик. ГМ-картошкалар ҳам кўкариши мумкинлигини англаб етишим учун кўп вақт кетди – улар шунчаки кўринмас тус олган эди. Бошқача қилиб айтганда, ушбу кўринмас кўкаришлар ҳамон пантоген ва сув кириш нуқтаси бўлиб хизмат қилади. Бу эса уни сақлаш борасидаги икки муҳим муаммолардан саналади.
NS: “Simplot” картошка кўкаришининг олдини олиш чораси ҳақида берган баёнотига қўшимча қилишича, табиий картошка “кеч пайдо бўлган пантоген доғ”га қарши ҳимоя вазифасини ўтайди. Сизнинг бу фикрга муносабатингиз қандай?
К.Р.: ГМ-картошкада ҳақиқатан ҳам чидамли ген бўлиб, у фитофтороздан ҳимоя қилади. Муаммо шундаки, бу ҳимоя қанча давом этишини ҳеч ким билмайди. Селекциячилар бир неча генларни синовдан ўтказдилар ва бу генлар деярли доим тез ривожланувчи генларга қарши чиққан.
Яна бир муаммо шундан иборатки, чириш доғлари одатда бошқа пантогенлар орқали содир бўлади. Дунёнинг нам ўлкаларида ўнлаб бошқа пантогенлар мавжуд бўлиб, чириш даражаси юқори ҳисобланади. Шундай қилиб, масалан, Бангладешда ягона қаршилик генига эга ГМ-картошка, бу – бир тропик касалликка қарши эмлаш дегани, сўнгра у кўплаб касалликлар мавжуд бўлган бошқа тропикларга юборилади.
Сўнг аспарагин даражасини камайтириш фритюрдаги акриламид миқдорини камайтиради, бироқ бу даража оддий картошкада ҳам жуда паст кўрсаткичда бўлади. “Simplot”нинг таъкидлашича, акриламид миқдорининг камайтирилиши канцерогенлик даражасини пасайтиради. Аммо мен оддий картошка канцероген эканлигини кўрсатувчи бирор ишончли изланишни кўрмадим.
NS: Китобингизнинг номи – "Пандора картошкаси" (“Pandora's Potatoes”). Унга бундай ном танлашга нима туртки бўлди?
К.Р.: “Simplot”дан кетганидан сўнг беш йил давомида шуни тушуниб етдимки, модификацияларим кутилмаган салбий оқибатларга олиб келиши мумкинлигини эътиборга оладиган даражада талабчан бўлмадим. Кейин мен аввалги ишим билан боғлиқ адабиётларни ўрганиб чиқдим ва илгари илғамаган муаммоларни англадим. Менинг ГМ-картошкаларимда худди Пандора қутиси каби “яширин” муаммолар бор эди, .
NS: Нима деб ўйлайсиз, ушбу ГМ-картошкаларни нима қилиш лозим?
К.Р.: Менимча, қисқа муддатларда истеъмол бозорига кирадиган ГМ-картошкалар яширин кўкариш ва инфекцияларга қарши текширилиши, шунингдек, ундаги альфа-аминодипат ва тирамин каби токсинлар даражаси аниқланиши лозим.
Manba: turon24. uz
