Асарларини ёд олганларга ҳоким томонидан беш минг кумуш ва сарпо ваъда қилинган аллома
Кўҳна Хоразм — кўплаб улуғ алломаларни етиштириб, жаҳон фани ва маданияти ривожига муносиб ҳисса қўшган маскан. Абулқосим Маҳмуд ибн Умар аз-Замахшарий ана шундай улуғ сиймолардан биридир.
Аллома 1075 йил 19 март (ҳижрий 467 йил) Хоразмнинг Замахшар қишлоғида таваллуд топди. Ота-онаси унчалик бадавлат бўлмаса-да, саводли, тақводор, диёнатли кишилар бўлган. Шоир қасидаларидан бирида отасининг фарзандлари кўп ва оиласи катта бўлгани туфайли тирикчилик йўлида тинмай меҳнат қилгани ҳақида ёзади.
Замахшарийнинг дунёқараши отасининг таъсирида шаклланди. Тарихчилар у ҳақда: «Бир оёғи ёғочдан эди ва узун яктагини тушириб кийгани учун кўрган одам уни чўлоқ деб ўйларди», дея ёзган. Дарҳақиқат, Замахшарий фалокат туфайли ёшлигидан бир оёқ бўлиб қолган ва отаси уни энди оғир меҳнатга ярамайди, деб кийим тикувчи устага шогирдликка бермоқчи бўлади. Бироқ ёшлигидан илмга ҳавасманд Маҳмуд отасидан ўзини мадрасага юборишни сўрайди. Ўғлидаги илмга бўлган иштиёқ ва ҳавасни сезган ота уни мадрасага беради. Шу сабаб билан Аз-Замахшарий илм-фаннинг турли соҳалари билан қизиқиб, талабалар орасида истеъдодини намоён қила бошлайди. У мадрасада араб тили ва адабиёти, диний илмлар ва хаттотлик санъатини мукаммал эгаллайди ҳамда тирикчилик учун ҳам бирқадар интилади.
Машҳур олим Абу Мансур ас-Саолибийнинг ибораси билан айтганда Бухоро: «Сомонийлар давридан бошлаб шон-шуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган: ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган ва ўз даврининг фозил кишилари йиғилган (жой) эди». Араб тарихчиси ва биографи ибн Халликоннинг ёзишича, Замахшарий талабалик ёшига етгач, билимини янада ошириш, ҳар томонлама камол топтириш мақсадида Бухорога йўл олади.
Сўнг бир неча йил Хоразмшоҳлар хизматида бўлиб, котиблик билан шуғулланади, ҳукмдорлар билан яқинлашишга уринади. Бироқ қобилияти, илми, фазилатига яраша бирор мансаб ва муносиб эътибор кўрмагач, ўзга юртларга сафар қилади. 1118 йили у оғир дардга чалинади, бу касалликдан тузалгач, умрини фақат илм-фанга бағишлашга, асарлар таълиф этишга астойдил қарор қилади.
Аз-Замахшарийнинг аллома бўлиб етишишида устозларининг хизмати бениҳоя каттадир. Хусусан, тил, луғат ва адабиёт соҳасида машҳур олим Абу Мудар Маҳмуд ибн Жарийр ал-Даббий ал-Исфаҳонийдир, Бағдодда шайх ул-ислом Абу Мансур Наср ал-Хорисий, Абу Саад аш-Шаққоний ва бошқалар шулар жумласидандир.
Аз-Замахшарий Маккада бўлганида наҳв ва фиқҳ бўйича илмни Абу Бакр Абдуллоҳ, Ал-Хайятийдан, луғат илмини эса Ал-Жаволиқийдан ўрганди. У ҳаёти давомида Марв, Нишопур, Исфаҳон, Шом, Бағдод ва Щижозда ва икки марта Маккада бўлди.
Олим бу ерда илмий ишларини давом эттирди, араб тили грамматикаси ва луғатини ҳамда маҳаллий қабилаларнинг лаҳжалари, мақоллари ва урф-одатларини чуқур ўрганди, минтақа жуғрофиясига оид хилма-хил маълумотларни тўплади.
Адиб кўп асарларини Маккада яратди. У Маккада беш йилча яшайди. Шу боисдан Жоруллоҳ («Аллоҳнинг қўшниси») деган шарафли номга муяссар бўлади.
Аз-Замахшарий араб грамматикаси, луғатшунослик, адабиёт, аруз илми, жуғрофия, тафсир, ҳадис ва фиқҳга оид элликдан ортиқ асар яратди, уларнинг аксарияти бизгача етиб келган.Араб тилшунослиги ва грамматикасининг турли томонларига оид «Ал-Муфассал» асарини бир ярим йил давомида Маккада ёзди. Бу асар Шарқ ва Ғарбда машҳур ҳисобланади. Олимлар илмий қийммати жиҳатдан Аз-Замахшарийнинг ушбу асарини таниқли араб тилшуноси Сибавайҳнинг араб грамматикасига оид китобидан кейин иккинчи ўринда туради, деб таъкидлаганлар.
Ўша давр ҳатто Шом (Сурия) ҳокими Музаффариддин Мусо кимда-ким Аз-Замахшарийнинг ушбу асарини ёд олса, унга беш минг кумуш танга пул ва сарпо совға қилишни ваъда берган.
Бир қанча кишилар асарни ёд олиб, мукофотга ҳам сазовор бўлганлиги манбаларда келтирилган. Бу мисол Аз-Замахшарий асарининг ўша даврда ҳам қанчалик юксак баҳоланганини кўрсатади.
Хоразмшоҳлар даврида илм-фан, маданият анча тараққий қилган. Ҳукмдорлар, айниқса, хоразмшоҳ Отсиз олимлар, шоиру адибларга ҳурмат билан қарар, ўзи ҳам истеъдодли, маърифатпарвар, адабиётга қизиққан, билимдон одам эди. Шу сабабдан бўлса керак, Аз-Замахшарий «Муқаддимат ул-адаб» асарини хоразмшоҳ Алоуддавла Абулмузаффар Отсиз номига бағишлаб ёзган. Асар беш катта қисмга бўлинган бўлиб, унда грамматикада отлар, феъллар, боғловчилар, от ўзгаришлари ва феъл ўзгаришлари ҳақида баҳс юритади.
«Муқаддимат ул-адаб» арабчадан форс, чиғатой, мўғул ва турк тилларига таржима қилинган. Бу асар яратилган давридан бошлаб бир неча асрлар давомида олимлар, тадқиқотчилар диққатини ўзига тортиб келаётир. У биринчи марта 1706 йили Хўжа Исъҳоқ Афанди томонидан усмонли турк тилига таржима этилган.
Сўнгра француз, немис ва бошқа кўплаб тилларга ўгирилган. Париж, Лейпсиг, Вена, Лейдан, қозон шаҳарларида, Норвегия, Миср ва Ҳиндистонда бир неча марта чоп этилган.
Немис олими Ватзастайн «Муқаддимат ул-адаб»нинг Европо қўлёзма фондларидаги еттита нусхасини қиёсий ўрганиб, 1850 йили Лейпсигда асарнинг икки жилдлик танқидий матнини нашр этган.
Асарнинг чиғатой тилидаги таржимаси ўзбек тили тарихини ўрганувчилар учун муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ҳақда Садриддин Айний 1921 йили «Меҳнаткашлар товуши» газетасига ёзган мақоласида «Аз-Замахшарийнинг «Муқаддимат ул-адаб» асари ўзбек тили учун бутун дунёнинг хазинаси билан баробардир», деб ёзган эди.
Аз-Замахшарий Макка амири, олим ва адиб Абул Ҳасан Али ибн Ҳамза ибн Ваҳҳос ас-Сулаймон билан дўст эди. Ибн Ваҳҳос ўз мамлакатининг жуғрофияси билан жуда яхши таниш бўлган. Аз-Замахшарий ибн Ваҳҳос маълумотларига таяниб, ўзининг Ҳижозга қилган сафаридан олган шахсий кузатишлари асосида ёзган «Китоб ал-жибол ва-л-амкина ва-л-миёҳ» («Тоғлар, жойлар ва сувлар ҳақида китоб») номли асарида жуғрофий жойлар, тоғлар ва денгизларга доир қимматбаҳо маълумотлар келтиради.
Аз-Замахшарийнинг бу асари Ғарб олимлари ўртасида ҳам кенг танилган. 1856 йили голландиялик арабшунос олим Салверда де Граве томонидан мукаммал тадқиқ қилинган ҳолда нашр этилган.
Аз-Замахшарийнинг «Асос ал-балоға» («Нотиқлик асослари») асари асосан луғатшуносликка бағишланган бўлиб, унда араб тилининг фасоҳати, фикрни чиройли ибора ва сўзлар билан ифодалаш, сўз бойлигидан усталик билан фойдаланиш учун киши фасоҳат, балоғат илмларидан яхши хабардор бўлиши кераклиги ҳақида сўз боради.
Алломанинг «Атвоқ уз-заҳаб фи-л-мавоиъз ва-л-хутаб» («Хутбалар ва ваъзлар баёнида олтин шодалар») асари ҳам бўлиб, у насиҳатомуз мақолалар тўпламидан иборат. Асар 1835 йили олмон олими Фон Хомир томонидан немисчага таржима қилинган. Ўттиз йилча ўтгач, французчага таржима қилиниб, 1886 йили Парижда чоп этилган. 1873 йили ҳам усмонли турк тилига таржима қилиниб, Истанбулда нашрдан чиққан…
Бундан ташқари, Аз-Замахшарийнинг «Рабиъул-аброр ва нусус ул-ахяр» —«Эзгулар баҳори ва яхшилар баёни», «Ал-Кустос фи-л-аруз» — «Арузда ўлчов мезон»,«Ал-Мустақсо фи-л-амсол» — «Ниҳоясига етган масаллар» ва «Мақомат» — «Мақомлар», «Девон уш-шеър» каби кўплаб асарлари жаҳон илм аҳли диққат марказида туради.
Қоҳирадаги бутун дунёга машҳур Ал-Азҳар диний дорулфунунининг талабалари ҳам Аз-Замахшарийнинг «Ал-Кашшоф» асари асосида Қуръонни ўрганадилар.
«Ал-Кашшоф»нинг Тошкентда, жумладан, Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диния назоратининг кутубхонасида бир қанча қўлёзма нусхалари сақланади.
Қариндош-уруғларининг қистовларига қарамасдан уйланмаган ва оила қилмаган Аз-Замахшарий илмий асарлар яратиш ва муносиб шогирдлар тайёрлашни барчасидан аъло деб ҳисоблаган. Аз-Замахшарий охирги марта Маккадан қайтиб, Хоразмда бир неча йил яшайди ва ҳижрий 538 йили вафот этади.
