O‘zbekiston bank tizimidagi raqobat darajasi tahlil qilindi

Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti (PMTI) ekspertlari O‘zbekiston bank tizimidagi raqobat darajasini tahlil qildi.

Mazkur tadqiqotda Xerfindal-Xirshman indeksi (Herfindahl–Hirschman Index, HHI) dan foydalanildi. Xerfindal-Xirshman indeksi bozor konsentrasiyasining umumqabul qilingan o‘lchovlaridan biri va undan bozor raqobatbardoshligini aniqlashda foydalaniladi. HHI 1500 dan past bo‘lgan bozor raqobatbardosh bozor, HHI 1500 dan 2500 gacha bo‘lgan bozor o‘rta darajada konsentrasiyalashgan, HHI 2500 yoki undan yuqori bo‘lgan bozor esa yuqori darajada konsentrasiyalashgan hisoblanadi.

So‘nggi 5 yilda O‘zbekiston bank tizimida raqobat aktivlar bo‘yicha ham, kreditlar bo‘yicha ham, depozitlar bo‘yicha ham ortib bormoqda. 2018 yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, aktivlar bo‘yicha HHI indeksi 1520 ga teng bo‘lgan, 2022 yil 1-dekabr holatiga ko‘ra, 1016 gacha pasaygan. Ushbu ko‘rsatkich kreditlar bo‘yicha 1709 dan 1082 gacha tushdi.

Depozitlar bozorida bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asosan faoliyat olib borilishi sababli banklar o‘rtasida depozitlar uchun kurash mavjud va bu kurash yildan yilga kuchayib bormoqda. Ushbu tendensiya depozitlar bo‘yicha Xerfindal-Xirshman indeksining 919 dan 852 gacha tushganida ham yaqqol namoyon bo‘lmoqda.

Aktivlar. Davlat ulushi mavjud bo‘lgan eng yirik banklar beshtaligi (O‘zbekiston Milliy banki, “O‘zsanoatqurilishbank”, “Asakabank”, “Ipotekabank”, “Agrobank”) ning bank tizimi aktivlaridagi ulushi 70,9% dan 60,5% gacha kamaydi. Davlat ulushi mavjud bo‘lgan boshqa banklarning ulushi 11% dan 18% gacha oshgan bo‘lsa, xususiy banklarning ulushi 18,1% dan 21,5% gacha ko‘paydi. 2025 yilga borib, bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo‘lmagan banklarning aktivlari ulushini 60% gacha oshirish rejalashtirilgan.

Mazkur davrda bank tizimiga “Tenge bank”, “TBC bank”, “Anorbank”, “Uzum (Apelsin)bank” va “Poytaxt bank” kirib keldi. Ushbu banklarning jami aktivlardagi ulushi 1,8% ga yetdi.

Kreditlar. Eng yirik banklar beshtaligining jami kredit portfelidagi ulushi 77% dan 64% gacha kamaydi. Xususiy banklarning ulushi 11,6% dan 16,6% gacha ko‘paygan bo‘lsa, davlat ulushi mavjud boshqa banklarning ulushi 19% ga yetdi. Xususiy banklardan “Kapitalbank”, “Hamkorbank”, “Ipak yo‘li banki” tijorat kreditlari bozorida davlat ulushi mavjud bo‘lgan banklar uchun ham, boshqa xususiy banklar uchun ham jiddiy raqobatchiga aylandi. “Kapitalbank”ning jami kredit portfelidagi ulushi 1,2% dan 3,8% gacha oshgan bo‘lsa, “Ipak yo‘li banki”ning ulushi 1,8% dan 2,1% ga ko‘paydi. “Hamkorbank” esa bozordagi 3% lik ulushini saqlab kelmoqda.

Depozitlar. 2018 yilning boshida eng yirik banklar beshtaligi bank tizimidagi jami depozitlarning 51,2% ga egalik qilgan bo‘lsa, 2022 yilning 1-dekabriga kelib, ularning ulushi 46,9% gacha qisqardi. Xususiy banklar tomonidan jalb qilingan depozitlar ulushi 34,1% dan 36,4% gacha ko‘paydi. Davlat ulushi mavjud bo‘lgan boshqa banklarning depozit bozoridagi ulushi 2 foiz punktga – 14,7% dan 16,7% gacha oshdi.

Depozitlar bozorida davlat ulushi mavjud bo‘lgan banklar va xususiy banklar o‘rtasidagi raqobatdan ko‘ra, xususiy banklar o‘rtasidagi o‘zaro raqobat kuchliroq hisoblanadi. O‘zKDB bankning ushbu bozordagi ulushi 8,6% dan 3,6% gacha kamaygan bo‘lsa, “Kapitalbank” o‘z ulushini 4,8% dan 10,9% ga yetkazib oldi. “Hamkorbank” depozitlari ulushi 5,5% dan 3% gacha kamaydi.

Depozitlar uchun raqobatning kuchayishi muddatli depozitlar bo‘yicha foiz stavkalarining jozibadorligida ham o‘z aksini topadi. Masalan, 2017 yilning aprel oyida yuridik shaxslar muddatli depozitlari bo‘yicha o‘rtacha foiz stavkasi 5,8% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2017 yilning dekabr oyiga kelib 12,1% gacha ko‘tarildi, 2022 yilning dekabr oyida esa 16,9% ga yetdi. Jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari bo‘yicha o‘rtacha stavka esa so‘nggi 2 yilda 20% ni tashkil etib kelmoqda.