Konstitusiyaviy sud mamlakatdagi konstitusiyaviy qonuniylikning holati to‘g‘risidagi axborotni ko‘rib chiqdi

2023 yil 5 dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudining majlisi bo‘lib o‘tdi.

Majlisda Oliy Majlis palatalari, Hukumat, Oliy sud, Bosh prokuratura, Adliya vazirligi, nodavlat notijorat tashkilotlari, ta’lim va ilmiy tashkilotlar vakillari hamda Konstitusiyaviy sud Ilmiy-maslahat kengashi a’zolari qatnashdilar.

Majlisda O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va “O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Konstitusiyaviy qonunga muvofiq Konstitusiyaviy sudning mamlakatdagi konstitusiyaviy qonuniylikning holati to‘g‘risidagi axboroti ko‘rib chiqildi.

Majlisda 2023 yil 30 aprel kuni referendumda umumxalq ovozi bilan qabul qilingan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi davlat va jamiyat hayotini modernizasiya qilish va mamlakatda konstitusiyaviy qonuniylik muhitini yanada mustahkamlash uchun mustahkam huquqiy asos bo‘lgani, Asosiy qonun davlat organlarining faoliyatini demokratlashtirishga, inson huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan yangicha konstitusiyaviy-huquqiy sharoitlarni yaratgani qayd etildi.

Xalqimiz tafakkurining mahsuli sifatida Konstitusiya fuqarolarning dunyoqarashi va huquqiy ongini sezilarli darajada yuksaltirdi, ayniqsa, uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llaniladigan huquqiy hujjat sifatida qabul qilinishi natijasida kundalik hayotda Konstitusiyaga murojaat qilish imkoniyatining kengayishi, o‘z navbatida, davlat organlari va mansabdor shaxslarning mas’uliyatini yanada oshirganligi ta’kidlab o‘tildi.

Konstitusiyaviy sud majlisida Asosiy qonunning mamlakatning butun hududida to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi uning ijtimoiy munosabatlarni bevosita tartibga solishini, davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan tegishli qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinishidan yoki mavjudligidan qat’i nazar qo‘llanilishini anglatishiga e’tibor qaratildi. Xususan, o‘tgan qisqa davrda umumiy yurisdiksiya sudlari tomonidan 21 mingdan ziyod jinoyat, ma’muriy, iqtisodiy va fuqaroviy ishlar bo‘yicha Konstitusiya va uning moddalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llanilganligi qayd etildi.

Majlisda Konstitusiyaviy sud tomonidan 2022–2023 yillarda 119 ta qonun va 1384 ta boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bo‘yicha murojaatlar va huquqni qo‘llash amaliyoti o‘rganilganligi, Konstitusiyaviy sud birinchi navbatda huquqiy normalarni qo‘llashning konstitusiyaviy-huquqiy masalalarini e’tiborga olishi ta’kidlandi.

Konstitusiyaviy sud Asosiy qonun uning normalarini to‘laqonli amalga oshirish bo‘yicha davlat organlari oldiga keng ko‘lamli va mas’uliyatli vazifalar qo‘yishi va ayni paytda uni to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llash bilan bog‘liq ayrim masalalar ham mavjudligiga e’tibor qaratdi.

Konstitusiya ustuvorligi, inson va fuqarolarning konstitusiyaviy huquq va erkinliklarini ta’minlash o‘z navbatida qonuniylik va huquq ustuvorligiga ta’sir etayotgan omillarni vakolatli davlat organlari tomonidan o‘z vaqtida aniqlash va tezkor chora ko‘rishni taqozo etadi.

Shu munosabat bilan Konstitusiyaviy sud aholi murojaatlarida ko‘tarilgan konstitusiyaviy huquqlarni ta’minlash bilan bog‘liq quyidagi masalalarga alohida e’tibor qaratdi:

– bola huquqlari buzilishi holatlari kuzatilayotganligini inobatga olib, bolalarni turli ko‘rinishdagi zo‘ravonliklardan himoya qilish, bu borada ota-onalar, ta’lim muassasalari, boshqa mutasaddi idoralar mas’uliyatini oshirish, tegishli qonunchilik hujjatlarini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq;

– mulk huquqi kafolatlariga rioya etmaslik holatlari sezilarli kamaygan bo‘lsa-da, hali bu sohada muammolar saqlanib qolayotganligini inobatga olib, mahalliy davlat hokimiyatining ushbu masalalarda huquqiy madaniyatini oshirish, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning mulq huquqi buzilishi holatiga mutlaqo toqatsiz munosabatini shakllantirish, bu borada profilaktik choralarni kuchaytirish zarur;

– ba’zi hududlarda tadbirkor o‘z mahsulotini viloyat hududidan erkin olib chiqib ketishda to‘sqinliklarga uchrashi holatlarini e’tiborga olib, barcha mas’ullardan tovar va xizmatlarning erkin harakatlanishi bo‘yicha konstitusiyaviy kafolatlarga so‘zsiz rioya etish talab etiladi.

Majlisda konstitusiyaviy huquqlarga rioya etmaslik holatlari vakolatli davlat organlari diqqat-e’tibori markazida bo‘lishi kerakligi, bu bilan bog‘liq har bir holat zudlik bilan o‘rganilishi hamda buzilgan huquqlarni tiklash bo‘yicha zarur choralar ko‘rilishi lozimligi ta’kidlandi.

Shu bilan birga Konstitusiyaviy sud konstitusiyaviy normalarga rioya etmaslik bo‘yicha tezkor choralar ko‘rish bilan cheklanmasdan, ularni yuzaga keltirgan sabab va shart-sharoitlarni aniqlash va bartaraf etish bo‘yicha tizimli choralarni ko‘rib borish zarurligini ham qayd etdi.

Fuqarolar va yuridik shaxslarning Konstitusiyaviy sudga murojaat qilish institutini fuqarolar uchun yanada qulay qilish, konstitusiyaviy odil sudlovga erishishni ta’minlash maqsadida fuqarolarga malakali yuridik yordam ko‘rsatish masalalari bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rilishi qayd etildi.

Shu bilan birga sudlarning muayyan ishda qo‘llanilishi lozim bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitusiyaga muvofiqligi to‘g‘risida Oliy sud orqali Konstitusiyaviy sudga murojaat qilish vakolatini amalga oshirish tartibini aniqlashtirish tavsiya etildi.

Konstitusiyaviy sud har qanday huquqiy ta’sir chorasi asoslangan, adolatli, zarur va o‘z maqsadiga erishish uchun yetarli hajmda bo‘lishi va fuqarolarning huquq va erkinliklarini asossiz, ya’ni ta’sir chorasi maqsadiga erishish mumkin bo‘lgan me’yordan ortiqcha darajada cheklamasligi lozimligini qayd etdi.

Shu munosabat bilan huquqiy ta’sir choralarini qo‘llashda mutanosiblik, yetarlilik konstitusiyaviy prinsiplariga rioya etishni ta’minlash maqsadida ayrim jinoiy va ma’muriy jazo choralarini, moliyaviy sanksiyalar, neustoyka (penya, jarima) hamda boshqa huquqiy ta’sir choralarini qayta ko‘rib chiqishni taklif qildi.

Konstitusiyaviy sud viloyat, tuman (shahar) sudyalarining tegishli xalq deputatlari Kengashlari oldida axborot berish amaliyoti sudyaning mustaqilligi va xolisligiga rahna solishi mumkinligini inobatga olib, vakolatli davlat organlarini ushbu tartibni bekor qilishga chaqirdi.

Aholi takliflaridan kelib chiqib, alohida jinoyatlar, birinchi navbatda firibgarlik bo‘yicha jazoni yengilrog‘i bilan almashtirishda sudlanuvchi tomonidan jabrlanuvchiga yetkazilgan zararning qoplanilganligini inobatga olish talabini kiritish orqali jabrlanuvchilarga yetkazilgan zararning o‘rni qoplanishi uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadga muvofiqligi qayd etildi.

Shuningdek, dastlabki konstitusiyaviy nazoratni amalga oshirish tartibini aniqlashtirish, sud qayta tashkil etilganda yoki tugatilganda sudya o‘z lavozimini saqlab qolishi kafolatlarini amalga oshirish mexanizmini qonunlarda belgilash, normativ-huquqiy hujjatlarga sharh berish uslubiyotini ishlab chiqish kabi masalalar bo‘yicha mas’ul tashkilotlarga tavsiyalar berildi.

Konstitusiyaviy sud o‘z axborotida barcha davlat organlarini Asosiy qonunni amalga oshirish va mamlakatda konstitusiyaviy qonuniylikni ta’minlashda mas’uliyatni to‘laqonli his qilishga, o‘z faoliyatida Konstitusiyada kafolatlangan huquq va erkinliklarning cheklanishiga yo‘l qo‘ymaslikka, ularni buzishning har qanday holatlari bo‘yicha tezkor va qat’iy choralarni ko‘rib borishga chaqirdi.

Majlisda Konstitusiyaviy sud Ilmiy-maslahat kengashi a’zolari va huquqshunos olimlarning ko‘rib chiqilayotgan masala yuzasidan fikr va mulohazalari ham tinglandi. Muzokaralarda so‘zga chiqqanlar tomonidan Konstitusiyaviy sud axboroti mamlakat tarixida birinchi marta ochiq majlisda ko‘rib chiqilayotganligi, unda ko‘tarilgan masalalar mamlakatda konstitusiyaviy qonuniylik muhitini ta’minlashga xizmat qilishi qayd etildi.

Konstitusiyaviy sud muhokama qilingan masalani har tomonlama o‘rganib chiqib, mutaxassis va ekspertlarning fikr-mulohazalarini hisobga olib, mamlakatdagi konstitusiyaviy qonuniylikning holati to‘g‘risida axborotni tasdiqlash hamda uni Konstitusiya talablari asosida Oliy Majlis palatalari va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga yuborish haqida qaror qabul qildi.

Konstitusiyaviy sud qarori Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasida va Konstitusiyaviy sudning rasmiy veb-saytida e’lon qilinadi.