Маъмурий судлар ва МИБнинг ҳамкорлик амалиётидаги муаммолар юзага қалқиб чиқди

Тошкент шаҳар судида “Тошкент шаҳар судлари ва мажбурий ижро бюроларнинг ўзаро ҳамкорлиги, одил судловни амалга ошириш жараёнида юзага келаётган масалалар ва уларни ҳал этиш йўллари” мавзусида давра суҳбати ўтказилди. Бу ҳақда Тошкент шаҳар судининг Жамоатчилик ва ОАВ билан ҳамкорлик бўйича бош консультанти Садоқат Аллаберганова хабар қилди.

Тадбирдан кўзланган мақсад – мажбурий ижро бюролари жавобгар бўлиб ўтадиган ишлар бўйича суд амалиётида юзага келаётган масалаларни муҳокама қилиш, мазкур ишларнинг маъмурий ва иқтисод судлари судловига тааллуқлилигини белгилаб олиш, суд ижро ҳужжатларини ижро қилмасдан асоссиз қайтарилиш ҳолатлари юзасидан фикр алмашиб, қатъий бир фикрга келиш.

Жумладан, 2021 йилнинг 5 ойи давомида Тошкент шаҳар маъмурий ва иқтисод судлари томонидан мажбурий ижро бюроси қарорлари, мансабдорларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан жами 102 та иш кўрилган. Ишларни кўриш натижасида МИБ мансабдорлари томонидан бир қатор моддий ва процессуал ҳуқуқ нормалари бузилиш ҳолатлари аниқланган ва ушбу қонунбузилиш ҳолатлари бўйича жами 15 та хусусий ажрим ва тақдимномалар чиқарилиб, юқори турувчи давлат ижрочиси ва прокурорга муҳокама қилиш ва чора кўриш учун юборилган.

Хусусан, Тошкент шаҳар МИБ бўлимлари томонидан “Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни талабларига риоя қилинмаяпти. Қонун талабларига кўра, давлат ижрочиси ўзининг барча процессуал ҳаракатларини (кўзғатиш, қайтариш, ундириш, қолдириш, чеклаш, тамомлаш, тугатиш) ўрнатилган тартибда қабул қилган қарорида акс эттириб, бажариши лозим бўлса-да, амалиётда баъзи бир ҳаракатлар у ёки бу мазмундаги хат, ёзма кўрсатув шаклида амалга оширилаяпти.

Шунингдек, 2021 йилнинг ўтган 5 ойи давомида Тошкент шаҳар МИБ томонидан Қонуннинг 8, 24-моддасига асосланиб, ижросиз жами 27.957 та ижро ҳужжати, буларнинг маъмурий, фуқаролик ва иқтисод судларига оид 6.204 таси ёки 80,1 фоиз ҳеч бир асоссиз қайтарилган.

Давлат ижрочиларининг бундай ҳаракатлари (ҳаракатсилиги) одил судлов занжирини узиб, жамоатчилик, фуқаролар онгида суд ҳужжати ва Давлат институтларига нисбатан хурмат ва ишончни йўқотади.

Тошкент шаҳар маъмурий суди судьяси Нурали Жавлиев Мажбурий ижро бюроси бўйича мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), қарорлари устидан шикоят қилиш бўйича маъмурий судлар амалиёти ҳамда ўзаро ҳамкорлик борасидаги муаммо ва ечимларга тўхталди:

— Статистик маълумотларга қараганда, Тошкент туманлараро ва Тошкент шаҳар судлари томонидан ўтган 5 ой давомида мажбурий ижро бюроси мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), қарорлари устидан шикоят қилиш бўйича жами 85 та оммавий-ҳуқуқий низолар мазмунан кўриб чиқилган. Шу жумладан, уларнинг 27 таси маъмурий орган қарорини ҳақиқий эмас деб топиш, 58 таси мансабдор шахс хатти-ҳаракатларини ғайриқонуний деб топиш ҳақидаги аризалар ташкил этган. Қарорни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги аризаларнинг 7 таси бўйича маъмурий орган қарори ҳақиқий эмас деб топилган. 12 таси қаноатлантиришдан рад этилган, 3 таси кўрмасдан қолдирилган, 5 таси бўйича иш юритиш тугатилган. Хатти-ҳаракат юзасидан берилган 58 та иш бўйича 12 таси қаноатлантирилган, 19 таси рад этилган, 8 таси кўрмасдан қолдирилган, 19 таси иш юритишдан тугатилган.

Энг долзарб масалалардан бири – бу иқтисодий судлар томонидан чиқарилган қарорлар асосида берилган ижро варақалари бўйича давлат ижрочисининг қарори, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилиш ҳақидаги ишларнинг судловга тааллуқлилигидир.

“Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 86¹-моддасига кўра, иқтисодий суд томонидан берилган ижро ҳужжати бўйича давлат ижрочисининг чиқарган қарори устидан ундирувчи ёки қарздор томонидан ижро ҳужжатини берган иқтисодий судга ёки бўйсунув тартибида юқори турувчи органга, мансабдор шахсга, қарор чиқарилганлиги ҳақида хабар қилинган кундан эътиборан ўн кунлик муддатда шикоят берилиши мумкин.

Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилмаган ҳолларда давлат ижрочисининг қарори устидан қарор чиқарилганлиги ҳақида хабар қилинган кундан эътиборан ўн кунлик муддатда давлат ижрочиси жойлашган ердаги умумий юрисдикция судига ёки бўйсунув тартибида юқори турувчи органга, мансабдор шахсга шикоят берилади.

Таъкидлаш жоизки, ушбу модданинг нотўғри талқин қилиниши натижасида фуқаролар ва юридик шахсларнинг маъмурий ва иқтисодий судлар ўртасида сарсон овора бўлиб қолишларига сабаб бўлмоқда.

Қонун мазмунидан келиб чиқиладиган бўлса, иқтисодий суд томонидан берилган ижро ҳужжати бўйича давлат ижрочисининг чиқарган нафақат қарори устидан иқтисодий судга шикоят қилиниши лозим. Зеро, давлат ижрочисининг ҳар қандай ҳаракати у ёки бу қарор қабул қилиш билан якун топади, ҳаракати ёки ҳаракатсизлигининг ҳуқуқий оқибати айнан қарорда акс этади.

Масалан, аризачи «Toshkent shahar Dori-Darmon» АЖ маъмурий судга ариза билан мурожаат қилиб, унда жавобгар Мажбурий ижро бюроси Тошкент шаҳар Олмазор тумани бўлимига нисбатан давлат ижрочисининг хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топишни сўраган. Ушбу ариза чуқурроқ ўрганиладиган бўлса, аслида шикоят қилинадиган хатти-ҳаракат Тошкент шаҳар Яшнобод тумани Авиасозлар 1-мавзеси, 116-уйнинг биринчи қаватида жойлашган 87 кв.м. бўлган кўчмас мулкни давлат ижрочисининг қарори билан электрон онлайн аукционда сотиш учун чиқарилганликда ифодаланган. Мазкур ҳолатда, Тошкент шаҳар Олмазор тумани бўлими давлат ижрочисининг хатти-ҳаракатлари (харакатсизлиги)ни бевосита мулкни онлайн-аукционда сотиш учун чиқаришда амалга ошириш жараёнида қабул қилинган қарор (23.12.2020 йилдаги “Мол-мулкни электрон онлайн-аукционда сотиш учун чиқариш тўғрисида”ги Қарор) билан узвий боғлиқ.

Демак, юқоридагиларга асосан айтиш мумкинки, иқтисодий суд томонидан берилган ижро ҳужжати бўйича давлат ижрочисининг ҳар қандай ҳаракати - бу қарор ва унинг устидан иқтисодий судга шикоят қилиниши лозим.

Қолаверса, Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик Суди Пленумининг 2016 йил 17 июндаги 298-сонли қарорининг 7-бандида берилган тушунтиршларга кўра, бирон-бир ҳуқуқий оқибат келтириб чиқармайдиган ҳужжатларни, масалан, суд ижрочисининг мулкни кўздан кечириш далолатномасини ва ҳоказоларни қилиш, ноқонуний (қонунга хилоф), қонуний деб топиш, бекор қилинган ҳужжатни ўз кучида қолдириш, мансабдор шахсларнинг ҳаракатларини (ҳаракатсизлигини) ҳақиқий эмас деб топиш, бекор қилиш каби талаблар судда кўриб чиқилмайди.

Суд амалиётида кўп учраётган яна бир ҳолат: Ижро ҳужжати бўйича қарздорнинг алимент тўлашдан бош тортганлиги ҳолатига ҳуқуқий баҳо бериш, ижро ҳужжати ундирувчининг аризасига кўра қайтарилган давр учун алимент қарздорлигини ҳисоблаш давлат ижрочисининг ваколатига кирмайди.

«Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги Қонунининг 70-моддасига кўра, алиментлар ва алимент мажбуриятлари бўйича қарзларни ундириш тартиби Оила кодекси билан белгиланади.

Оила кодексининг 139-моддаси 4-қисмида алимент тўлаш тўғрисидаги нотариал тартибда тасдиқланган келишув ёки ижро варақаси асосида ўтган даврдаги алимент қарзи ижро варақаси ёки алимент тўлаш тўғрисидаги келишув алимент ундириш учун тақдим қилингунга қадар ўтган уч йилдан ортиқ бўлмаган муддат учун ундирилади.

Суд ва мажбурий ижро бюроси органлари ўртасидаги ҳамкорлик борасидаги энг оғриқли масалалардан бири – бу суд ҳужжатларининг ижросидир.

“Суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбидлари тўғрисида”ги 2018 йил 13 июлдаги ПФ-5482-сонли Фармони ижросини таъминлаш мақсадида Олий суд ва Бюро билан Қўшма кўрсатма тақдиқланиб, жойларга ижро қилиш учун юборилган. Ушбу Қўшма кўрсатма ижросини янада такомиллаштириш ва кучайтириш юзасидан Олий суднинг 2018 йил 20 июлдаги РС-40-18-сонли Раёсат қарори қабул қилинган.

Мазкур Фармон ва Қўшма кўрсатма ижросини таъминлаш мақсадида жойларда суд ва Бюро ходимлари иштирокида ишчи гуруҳлари тузилиб, ижрони жадаллаштириш юзасидан чора тадбирлар белгилаб олинган. Лекин, бугунги кунга келиб, жойларда Қўшма кўрсатма ижросини қатъий таъминлаш борасида ишлар талаб даражасида эмас.

Бунинг асосий сабаблари жойларда кунлик мониторинг олиб борилмаётганлиги, Бюро органларининг худудий бўлимлари судлар билан ҳамкорликни ташкил этмаётганлиги, ижроси бўйича таҳлиллар, кунлик ҳамда ҳафталик солиштирмалар юзаки қилинаётганлигидадир.

Хусусан, Республикаси миқёсида 2018 йил 13 июль кунидан 2021 йил 11 июнь кунига қадар судлар томонидан давлат фойдасига ундирилиши лозим бўлган жами (1.984.129.396.799) сўмлик 1.717.959 та ижро хужжатлари Бюрога ижро қилиш учун юборилган, шундан 1.114.306.312.160 сўмли (56,2 фоиз) 1.233.275 та ижро хужжатлари амалда ижро қилинган,496.473.707.495 сўмлик (25 фоиз) 267.136 та ижро хужжатлари ЖКнинг 44-моддаси ва Қоннуннинг бошқа моддаларига асосан тамомланган, 373.349.377.144 сўмлик (18.8 фоиз) 217.548 та ижро хужжатларининг ижроси таъминланмаган.

Мазкур кўрсаткични Тошкент шаҳар ҳудуди бўйича кўрадиган бўлсак, Тошкент шаҳар маъмурий судлари томонидан 2017-2021 йиллар давомида суд қарори билан давлат божини ундириш юзасидан Мажбурий ижро бюроси Тошкент шаҳар бошқармасига жами 961 та 904.664.717 сўмлик ижро хужжатлари ижро қилиш учун юборилган бўлиб, 2017 йилда 169 та, 2018 йилда 179 та, 2019 йилда 184 та, 2020 йилда 259 та ҳамда 2021 йилда 170 та ижро хужжатлари ижроси таъминланмаган бу ўз навбатида Мажбурий ижро бюроси Тошкент шаҳар бошқармаси томонидан Республика бюджетига сўм ўз вақтида ундирилмаганлигини кўрсатмоқда.

Суд қароридан кўзланган мақсад унинг ижроси тўлиқ таъминлангандагина эришилади. Халқимизнинг суд ва мажбурий ижро бюроси органларига бўлган ишонч ва ҳурмат кўп жиҳатдан айнан шунга боғлиқ.

Суд ва мажбурий ижро бюроси органлари ўртасидаги ўзаро ишонч ва ҳамкорликка салбий таъсир қиладиган омиллардан бири – бу ижро ҳужжатларининг асоссиз қайтарилишидир.

Тошкент шаҳар маъмурий суди томонидан Мажбурий ижро бюроси Тошкент шаҳар бошқармасига 2021 йилнинг 21 июнь ҳолатига жами 26 та ижро хужжатлари юборилган. Кўриб турганиздек, деярли олти ойлик муддатда бор йўғи 26 та ижро ҳужжати юборилган, лекин шулардан 19 таси “Суд хужжатлари ва бошқа орган хужжатларини ижро этиш тўғрисида”ги Қонуннинг 24,8-моддаларига асосан ижросиз қайтарилган. Қайтарилган 19 та ижро хужжатида нима камчиликларга йўл қўйилганлиги кўрсатилмаган ёки асоссиз қайтарилган.

Келгусида Республика бюджетига давлат божларини белгиланган муддатларда ундириб олиш чораларини кўриш мақсадида Тошкент шаҳар маъмурий суди ва Мажбурий ижро бюроси Тошкент шаҳар бошқармаси томонидан хафталик мониторинг олиб борган ҳолда ҳар хафтанинг жума куни маълумотни ҳамда рўйхатни имзоланган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Олий судига ва Ўзбекистон Республикаси Бош покуратураси ҳузуридаги Мажбурий ижро бюросига ахборот тақдим этиб бориш, шунингдек, ижро хужжатларини асоссиз қайтарилишини олдини мақсадга мувофиқ бўлар эди.

“Давра суҳбати” давомида суд амалиётидан мисоллар келтирилиб, баъзи қонунларнинг қўлланилиш тартиби тахлил қилинди. Шунингдек, Тошкент шаҳар прокуратура билан биргаликда МИБ бўлимлари томонидан ўзларига юклатилган вазифани белгиланган тартибда бажариш лозимлигига аҳамият қаратилди.