O‘zbekistonda saylov qonunchiligining takomillashuvi va mazkur sohadagi javobgarlik masalalari
Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng siyosiy sohaning erkinlashtirilishi va modernizasiya qilinishi natijasida demokratik talablarga javob beradigan zamonaviy saylov tizimi yaratildi. Xalqaro huquqiy normalar va prinsiplariga asoslangan, har bir fuqaroning davlat hokimiyati vakillik organlariga erkin saylash va saylanish huquqini ta’minlaydigan huquqiy tizim shakllantirildi, uning huquqiy mexanizmlari takomillashtirildi.
O‘tgan davrda erkin va adolatli saylovlarning qonunchilik asoslarini shakllantirish hamda yanada rivojlantirish borasida katta amaliy tajriba to‘plandi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, “Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risida”, “Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi qonunlar kabi saylov jarayonlarini huquqiy tartibga soluvchi o‘nga yaqin hujjatlar qabul qilindi. Mazkur qonunlarda saylov tizimi, uning mohiyati, saylash hamda saylanish huquqi, saylovlarni tashkil etish va o‘tkazish, saylovlardagi ochiqlik hamda oshkoralik, saylov komissiyalarining huquq va vakolatlari, ovoz berish tartibi hamda uning natijalarini aniqlash, fuqarolarning saylovlardagi ishtiroki, saylov huquqining kafolatlari, saylovlarni moliyalashtirish kabi masalalarni huquqiy tartibga soluvchi qoidalar belgilandi.
Biroq, so‘nggi yillarda mamlakatimizning barcha sohalarida shiddat bilan bo‘layotgan islohotlar jamiyatning siyosiy hayotini ham chetlab o‘tmadi. Natijada saylov sohasida qabul qilingan qonunlar va bir qator qonunosti hujjatlarning ko‘pligi va yaxlit bir hujjat shakliga keltirilmaganligi, fuqarolar tomonidan ularni qo‘llashda muayyan qiyinchiliklarni yuzaga keltirayotgandi.
Buni birinchilardan bo‘lib anglagan davlatimiz rahbari SH.Mirziyoyev 2017 yil 22 dekabrda Oliy Majlisga yo‘llagan ilk Murojaatnomasida siyosiy hayotimizda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan saylov qonunchiligi haqida alohida to‘xtalib o‘tib, xalqaro norma va standartlarga javob beradigan yagona Saylov kodeksini ishlab chiqish va qabul qilish masalasini kun tartibiga qo‘ydi.
Natijada Saylov kodeksi loyihasini tayyorlash vazifasi “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”ning 2018 yil - “Faol tadbirkorlik, innovasion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturiga kiritildi. Dastur ijrosi yuzasidan ishchi guruh tuzilib, O‘zbekiston Respublikasi Saylov kodeksining ilk loyihasi ishlab chiqilib, keng jamoatchilik o‘rtasida muhokama qilinib, xalqaro tashkilotlarga mustaqil xalqaro ekspertiza uchun taqdim etildi hamda bu borada ulardan ham tegishli xulosa hamda fikrlar olindi. Uzoq davom etgan qizg‘in muhokamalardan so‘ng «O‘zbekiston Respublikasining Saylov kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida»gi qonun loyihasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan 2019 yil 18 fevralda qabul qilinib, Senat tomonidan 2019 yil 28 fevralda ma’qullandi hamda joriy yilning 25 iyunida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlandi.
Saylov kodeksining qabul qilinishi munosabati bilan 30 ga yaqin qonun hamda qonunlarga keyinchalik kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar, shuningdek, qonunosti hujjatlari o‘z kuchini yo‘qotib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a’zolari, mahalliy kengashlar deputatlari saylovlariga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazishning yagona huquqiy asosi yaratildi.
Ayniqsa, mazkur Kodeks bilan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarni sodir etganligi uchun sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslarga ham saylovda ishtirok etish huquqining berilishi, saylovchilarning yagona elektron ro‘yxatini shakllantirilishi, hududiy saylov okruglar sonining ko‘paytirilishi kabi muhim yangiliklarning joriy etilishi umumiy saylov huquqi prinsipining yanada kengroq ta’minlanganidan, xalqaro standartlar talablari implementasiya qilinganidan dalolat beradi.
Ma’lumki, fuqarolarning saylov huquqi eng muhim konstitusiyaviy-siyosiy huquqlardan biri bo‘lib, uni bevosita va bilvosita cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi. Bu boradagi munosabatlar ham amaldagi Saylov kodeksi bilan tartibga solinib, endilikda saylov komissiyalari saylov kampaniyasini o‘tkazish davrida jismoniy va yuridik shaxslarning mazkur kodeks talablari buzilganligi yoki saylovni tashkil etishning boshqa masalalari xususida o‘ziga kelib tushgan murojaatlari bo‘yicha tekshiruvlar o‘tkazishi va uch kunlik muddatda ularga yozma javoblar berishi, saylovga kamida olti kun qolganida yoki ovoz berish kuni kelib tushgan murojaatlarni esa darhol ko‘rib chiqib, javob qaytarishi shartligi, deputatlikka nomzodlar ko‘rsatgan siyosiy partiyalar organlari, deputatlikka nomzodlar, ishonchli vakillar, kuzatuvchilar va saylovchilar saylov komissiyalarining qarorlari ustidan ushbu qarorlar qabul qilinganidan keyin o‘n kun ichida yuqori turuvchi saylov komissiyasiga yoki sudga shikoyat qilishi, Markaziy saylov komissiyasining qarorlari ustidan qaror qabul qilinganidan keyin o‘n kun ichida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudiga shikoyat qilinishi mumkinligi hamda saylov to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘lishi kabi qoidalar belgilandi.
E’tiborlisi, murojaat qilish tartibi hamda muddatining bir xilligi, ularni tegishli organlar tomonidan o‘z vaqtida, ochiq va transparentlik tamoyillari asosida ko‘rib chiqish, saylov komissiyalari qarorlarini sud hokimiyati tomonidan qayta ko‘rib chiqish imkoniyati ko‘zda tutilganligi bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksiga ko‘ra, saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi ishlar tuman (shahar) ma’muriy sudlari tomonidan ko‘rib chiqilishi, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi xatti-harakatlari (qarorlari) yuzasidan nizolashish haqidagi ishlar esa O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tomonidan ko‘rib chiqilishi, bu toifadagi shikoyatlar sud tomonidan shikoyat berilgan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay ko‘rib chiqilishi, agar saylovga olti kundan kam vaqt qolgan bo‘lsa, darhol ko‘rib chiqilishi, sudning hal qiluv qarori chiqarilishi bilanoq tegishli saylov komissiyasiga va arizachiga topshirilib, darhol ijro etilishi lozimligi kabi qoidalar belgilandi.
Amaldagi qonunlarimizda saylov qonunchiligini buzganlik uchun ma’muriy va jinoiy ta’sir choralari ham belgilangan bo‘lib, bundan saylov jarayoni ishtirokchilarining saylov qonunchiligiga to‘liq rioya etishlari va saylov huquqlari samarali amalga oshirilishini ta’minlash muddaosi ko‘zlangan.
Xususan, 2014 yil 4 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi "Saylov va referendumni tashkil etish hamda o‘tkazish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlik" deb nomlangan VI-bob (511-519-moddalar) bilan to‘ldirildi. Unda saylov jarayonida sodir etilishi mumkin bo‘lgan qonunbuzilishlar uchun ma’muriy javobgarlikni nazarda tutuvchi normalar o‘z ifodasini topdi. Endilikda saylov komissiyalari faoliyatiga aralashish, ularning qarorlarini bajarmaslik, nomzod, ishonchli vakil, kuzatuvchi yoki siyosiy partiya vakolatli vakili huquqlarini buzish, saylovoldi tashviqotini, referendumga qo‘yilgan masalalar yuzasidan tashviqot olib borish shartlari va tartibini buzish, nomzodlar, siyosiy partiyalar to‘g‘risida yolg‘on ma’lumotlarni tarqatish, saylovni yoki referendumni moliyalashtirish tartibini buzish, saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish jarayonida axborot hamda targ‘ibot materiallarini qasddan yo‘q qilish yoki ularga shikast yetkazish, jamoatchilik fikri so‘rovlari natijalari, saylov natijalarini taxmin qilishni chop etish (e’lon qilish) tartibiga amal qilmaslik kabi harakatlar uchun javobgarlik belgilandi.
Ahamiyatlisi, ushbu toifadagi ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar ham bir sutka mobaynida ko‘rib chiqilishi nazarda tutildi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, saylash va saylanish fuqarolarning eng muhim siyosiy huquqlaridan biri bo‘lib, ushbu huquqlar jinoyat qonunchiligi bilan ham muhofaza qilinadi. Saylov qonunchiligini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik masalasi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 146 va 147-moddalarida belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni o‘tkazish vaqtida mansabdor shaxslar, siyosiy partiyalar yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vakillari, tashabbuskor guruhlar yoki saylov yoxud referendum komissiyalari a’zolari tomonidan ovoz berishning yashirinligini buzish, saylov yoki referendum hujjatlarini qalbakilashtirish, saylov yoki imzo varaqalariga soxta yozuvlar kiritish, berilgan ovozlarni ataylab noto‘g‘ri hisoblash, fuqarolarning deputat yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini saylash yoki saylanish, saylovoldi targ‘iboti olib borish huquqlarini, deputatlikka yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod shaxsning ishonchli vakillari o‘z vakolatlarini erkin amalga oshirishlariga, shuningdek fuqarolarning referendumda erkin ishtirok etishlariga zo‘rlik ishlatish, qo‘rqitish, aldash yoki og‘dirib olish yo‘li bilan to‘sqinlik qilish kabi qilmishlar uchun jinoiy javobgarlik belgilandi.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, rivojlangan demokratik davlatlarda ham saylov qonunchiligini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Masalan, Shveysariya, Niderlandiya, Germaniya kabi davlatlarning jinoyat qonunchiligida saylovlarni o‘tkazishga zo‘ravonlik ѐki qo‘rqituv yo‘li bilan to‘sqinlik qilish, saylov natijalarini, saylov hujjatlarini soxtalashtirish, saylov sirini oshkor qilish, saylov huquqini amalga oshirishga zo‘ravonlik bilan qarshilik ko‘rsatish singari qilmishlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Bu esa o‘z navbatida, mamlakatimizda saylovga oid qonunchilikni buzganlik uchun jinoiy javobgarlikni belgilovchi normalar xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan normalariga asoslangan va rivojlangan demokratik davlatlarning qonunchilik amaliyoti va tajribasiga ham mosligidan dalolat beradi.
Nodirjon Raimqulov,
jinoyat ishlari bo‘yicha
Namangan shahar sudi sudyasi
