Urushdan keyingi xarob manzara yoxud Uinston Cherchillning favqulodda berilgan taklifi
Brexitga olib kelgan jarayon aslida 1973 yilda Angliyaning Yevropa Hamjamiyatiga qo‘shilish maqsadiga erishgan konservativ partiyalar safidagi partiyalarning qiziqishidan kelib chiqqan.
Ular vaqt o‘tishi bilan, ayniqsa Margaret Tetcher davrida Uinston Cherchill, Garold Makmillan va Edvard Xit hukumatlari pragmatizmidan ko‘ra, tarixga asoslangan da’vo uslubiga o‘tdilar.
Voqelikda esa ular o‘tmish va hozirgi zamon mafkuraviy inshootlari va afsonalarida yashagan. 2014 yilda Boris Jonson tomonidan nashr etilgan tarjimai hol shundan dalolat beradiki, Uinston Cherchill hali ham Britaniya konservatorlari uchun ma’lumotlar manbaidir.
Ko‘pchilik uning “sovuq urush”ni boshlab bergan Fulton universitetidagi nutqi bilan yaxshi tanish. Ammo hozir ayni bugungi kunda Britaniyadagi ichki siyosiy muhit sabab Cherchillning 1946 yilda Syurix universitetida qilgan mashhur nutqi haqida mulohaza yuritsak.
U paytda Cherchill bosh vazir emas edi, chunki avvalgi yili saylovchilar undan yuz o‘girishgan, ammo 72 yoshida ham u nafaqat tarixni yaxshi bilgan, balki kelajakni ham ko‘ra bilgan edi.
“EVROPA QO‘SHMA SHTATLARI”
Cherchill oldingi o‘n yilliklardagi Yevropa tarixini fojia deb ta’riflaydi, ammo fatalistik mafkuralar yoki ular keltirib chiqargan urushlar qit’a merosini, madaniyat, san’at, falsafa va fanga qo‘shgan hissalarini yo‘qota olmasligini ta’kidlaydi.
1946 yilda urushdan keyingi manzara juda xarob edi: ko‘p odamlar azob chekib, och qolib uylari va shaharlarining vayronalari ichida yurdi, ammo ingliz siyosatdoni vaqt o‘tishi bilan Yevropani o‘zgartirishga qodir bo‘lgan favqulodda muhim yordam vositasini taklif qildi.
U “o‘ziga xos Yevropa Qo‘shma Shtatlari“ iborasini ishlatishdan qo‘rqmadi, shuningdek, faylasuf Kudenxove-Kalergining “Pan-evropa Ittifoqi” g‘oyalari va Aristid Brianning Yevropa Ittifoqi loyihasini eslab o‘tdi. Bu endi vatanparvarlik tushunchasini kengaytira oladigan, millatchilikni ajratib tashlash va Yevropa fuqaroligini shakllantirishga qodir bo‘lgan Yangi Yevropaning navbati edi.
O‘sha paytda davr har qachongidan ko‘ra og‘irroq edi, urush yetkazgan ochiq jismoniy va ma’naviy jarohatlar bitmagan davr, ammo Cherchill o‘zidan oldingi rahbar Uilyam Gladstonning “Muborak unutish akti“ deb nomlagan g‘oyani qo‘llab quvvatladi.
So‘nggi paytlarda ro‘y bergan voqealar tufayli buni amalga oshirishning iloji bo‘lmasligi mumkin edi, ammo vaqt o‘tishi, yevropaliklarning o‘tmish dahshatlaridan yuz o‘girishiga yordam berdi.
Boshqacha qilib aytganda, 1953 yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan Cherchill kabi malakali tarixchi, xalq va siyosatchilar tomonidan qilinadigan eng katta xato – yurt kelajagiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan narsaning, ya’ni tarixning asiriga aylanish kerakmasligini yaxshi bilgan.
Shuni qo‘shimcha qilish kerakki, bu nafaqat fojiali voqealar uchun balki afsonaviy o‘tmish, hech qachon mavjud bo‘lmagan yoki taxmin qilingan oltin asr haqidagi ehtiromlar uchun ham amal qiladi.
“Tarixni unutish uni takrorlashga mahkum qiladi” degan tushunchaga duch kelganda, biz Buyuk Britaniyaning sobiq Bosh vaziri aytganidek, o‘tmish yaralaridan kelib chiqqan nafrat va qasoslarni tortib olishga qodir emasligimizni ta’kidlashimiz kerak.
Aslida XVI-XX asr o‘rtasidagi Yevropaning tarixi qasos va shuhratparastlikka asoslangan doimiy urushlarning ketma-ketligidir. Bir kun kelib, bu zanjir uzilishi kerak va uni uzish uchun Cherchill Yevropani birlashtirishni talab qiladi, chunki u G‘arb madaniyatining kelib chiqishi vayronagarchilikka mahkum bo‘lganiga ishonishdan bosh tortadi.
Bu ingliz siyosatchisining urush paytida o‘z mamlakatining haddan tashqari qarshilik ko‘rsatishida ishtirok etgan kishini hayratda qoldiradigan formulasi oddiy va shu bilan birga qiyin: “Adolat, rahm-shafqat va kechirimlilik“.
Bugungi kun inglizlarining aksar qismida Yevropa oilasiga bo‘lgan ishonch yo‘q, chunki hamma ham Yevropa oilasi borligiga ishonmaydi va ular Ko‘hna qit’ani Osiyo kabi tarqoq va birlasha olmaydigan deb bilishadi.
Evropa oilasining konsepsiyasi Jahon urushidan keyingi yillarda va hatto Sovuq Urushdan keyingi yillarda qayta vujudga keldi, ammo bugungi kunda bu kelishmovchiliklar o‘chog‘i bo‘lib bormoqda, xilma-xillik endi yutuq emas, balki mag‘rurlik va o‘zini tasdiqlash uchun imkoniyatdek qaralmoqda.
BRITANIYa YEVROPA EMAS(MI?)
Uinston Cherchillning Syurixdagi nutqi tinglovchilarni hayratda qoldiradigan bir taklifga ham ega: Yevropa oilasini “qurish“ borasida birinchi qadam Fransiya va Germaniya o‘rtasidagi birlashma bo‘lishi kerak, chunki Yevropa ular orqali qayta tug‘ilishi mumkin.
Ba’zi odamlar Cherchillni Yevropaning asoschi-otalari safida ko‘rmaydilar, chunki ular uning g‘oyalarini g‘alati deb bilishadi. Biroq, Cherchillning ushbu nutqini o‘qib chiqishdan kelib chiqadiki, “uning Yevropasi” - atrofida mayda davlatlar to‘plami aylanadigan katta davlatlar yig‘indisi bo‘lmasligi kerak edi.
Ushbu nutqning eng qiziq jihatlaridan biri shundaki, unda XVIII-asrdan beri Britaniya diplomatiyasi uchun juda qadrli bo‘lgan “muvozanat“ so‘zi biror marta uchramaydi. Shunday qilib, u kelajakdagi Yevropa Qo‘shma Shtatlarida yagona davlatning moddiy kuchi bundan buyon ahamiyatsiz bo‘lib qolishini va kichik davlatlar ham umumiy ishga o‘z hissalarini qo‘shishda teng bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. Cherchill, shuningdek, ba’zi Yevropa davlatlari ittifoq tuzishni xohlamasliklarini yoki bunga qodir emasliklarini bilar edi, ammo bu ittifoq tuzishni rejalashtirganlarni guruhlash va muvofiqlashtirish uchun hech qanday to‘siq bo‘lmadi.
Cherchill Fransiya va Germaniyani birgalikda ishlashga chaqirdi, lekin o‘z nutqining so‘ngida Buyuk Britaniya, AQSh va hatto SSSRni yangi Yevropaning do‘stlari va tarafdorlari sifatida ko‘rsatdi. Aynan mana shundan ingliz siyosatchisi o‘z mamlakatini Yevropa loyihasidan chetda qolishi kerak deb hisoblagan degan xulosaga kelish mumkin. Chunki inglizlarning kelajagi qit’a Yevropasiga qaraganda dunyodagi eng katta imperiyaga ega bo‘lgan mamlakatda edi. Mustamlaka o‘tmishiga ega aloqalar, barqaror jamoalarni shakllantirish uchun yetarlicha kuchli emas.
HOZIRGI AHVOL
Garchi bu nutqda eslab o‘tmagan bo‘lsa ham, Cherchill har doim AQSh bilan transatlantik aloqani, ikki mamlakatning Ikkinchi Jahon urushidagi hal qiluvchi hamkorligi uchun ham qadrlagan. Ammo haqiqat shundaki, bu aloqaga prezidentlar Barak Obama va Donald Trampning faoliyati katta ta’sir ko‘rsatdi. Garchi izchil madaniy aloqalar mavjud bo‘lsa-da Britaniya Vashington uchun hozir shunchaki yana bir Yevropa davlati. Hozirda Amerikaning ustuvor yo‘nalishlari, ichki muammolar va Yaqin Sharq va Osiyo-Tinch okeanining geosiyosiy hududlariga alohida e’tibor berishdan iborat.
Cherchill, ehtimol, Britaniyani o‘zining Yevropa loyihasidan oldinga qo‘ygan bo‘lishi mumkin, ammo haqiqatdan ham bugungi kunda YEI bozori Britaniya savdosining o‘n foizinigina qamrab oladigan bo‘lak-bo‘lak bo‘lib tarqalib ketgan yanada kichikroq bozordir. Sobiq bosh vazir kelajakda o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan munosabatlarga qaramasdan, Yevropa Ittifoqida Buyuk Britaniya uchun biron-bir afzallikni ko‘rmagan bo‘lsa, Syurix nutqini so‘zlamagan bo‘lar edi.
Ushbu nutqni tahlil qilib shunga amin bo‘lamizki, Cherchillning nazdida Britaniya uchun kuchli Yevropa Ittifoqi bo‘lgani ma’qul, ammo Buyuk Britaniya ishtirokisiz. Hozirgi Yevropa Ittifoqining nazdida esa, Britaniya bunda ishtirok etishi kerak. Kim haqligini esa albatta oliy hakam bo‘lgan vaqt ko‘rsatib beradi.
Nurbek Alimov,
Xalqaro munosabatlar eksperti
Manba: uza.uz
