Nahotki, internetdan boshqa barcha OAV o‘z faoliyatini yakunlasa?
Amerikalik shoir va essenavist Djon Barlou “Sharobni xumsiz sotish: Global Tarmoqdagi ong iqtisodiyoti” nomli izlanishida shunday yozadi: “Axborot predmet emas, jarayon, harakatdir. U harakatga kelganda kuchli jarayonlar boshlanadi”. Darhaqiqat, bugungi kunda axborot gazetalar sahifasidagina aks etgan material, maqola emas. U ijtimoiy tarmoqlar, internetning cheksiz to‘rlarida millionlab odamlar ongiga ta’sir etuvchi jarayondir.
Bugun axborot muallif yozib bo‘lgandan keyin yakunlanadigan ijod namunasi emas. Axborot zamonaviy texnologiyalar yordamida ijtimoiy, siyosiy ta’sirga ega kuchli jarayonga aylandi. Aynan axborot nima? degan savolga javob beradigan, “jozibali”, “mo‘’jizali” kabi tavsiflanadigan predmet emas, balki nima uchun?, nima sababdan? qanday qilib? kabi minglab savollarga javob beruvchi, haqiqatni oshkor etuvchi, barchani faollikka undovchi jarayon, faol harakatdir.
OAV evolyusiyasini kuzatar ekanmiz, o‘tgan asrda bosh axborot vositalari bo‘lgan televideniye, radio, matbuot safiga bugungi kunda internet jurnalistikasi, ijtimoiy tarmoqlar hamda blog jurnalistikasi ham kirib keldi. Ya’ni, yangi zamonaviy texnik imkoniyatlar bilan shakllangan jurnalistika ko‘rinishlari interaktiv jurnalistika taraqqiy etishiga zamin hozirladi. Aynan interaktiv imkoniyatlar tufayli internet ommalashdi.
Interaktiv jarayonlarda auditoriya axborot iste’molchisidan — hammualiflik darajasiga ko‘tarildi. Auditoriya vakillari erkin fikr bildirmoqda. Oddiy insonlar o‘z so‘zini aytmoqda. OAV propaganda vositasi emas, auditoriya minbariga aylandi.
Bu jarayonning yana bir xususiyati bor – bosma nashrlar o‘z muxlisini yo‘qotishni boshladi. Auditoriya mutolaa qilishdan ko‘ra, o‘z fikrini bayon qilishga, bahslashishga, “selfi qilib” o‘zini namoyish qilishga ko‘proq qiziqib qoldi. Oddiy odamlar yillar davomida targ‘ibot mashinasining ta’sir doirasi bo‘lishdan charchashdi. Ular o‘z fikrini baralla aytishni istashyapti. Yillar davomida “jannatdan xabarlar”dan to‘ygan auditoriya haqiqatni eshitishni, tanqidiy materiallarni o‘qishni, o‘z fikrini erkin bayon qilishni istaydi.
Ana shunday jarayonda kitob o‘qimaydigan avlod voyaga yetdi. Texnologik jarayonlarni yaxshi o‘zlashtirgan, dunyoqarashi keng, o‘z fikrini bemalol ifoda qila oladigan, kommunikasiyaga tez kirisha biladigan bu avlod – afsuski, gazeta o‘qimaydi, radio eshitmaydi… Faqat internet orqali axborot oladi. Internetda maqola o‘qiydi, audio eshitadi, video ko‘radi va…o‘zi ham yaratadi. O‘zi blog yuritadi, o‘zi rasmga oladi, foto va video s’yomkalarni amalga oshiradi, montajini qiladi.
Jurnalistika xalqchillashib, ommalashdi. Axborotni qo‘lida mobil qurilmasi bo‘lgan har kim yarata olyapti. Butun dunyoda, jurnalistika ilmida fuqarolik jurnalistikasi paydo bo‘ldi va keng tarqaldi.
Mazkur jarayonlar bosma matbuotga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Mobil qurilmadagi muloqotga ko‘nikkan odamlar gazetalar o‘qimay qo‘yishdi. Yurtimizda aksariyat gazetalar o‘z faoliyatini tugatishdi, ba’zilari yopilish arafasida turibdi. Masalan, necha yillik tarixga ega bo‘lgan “O‘zbekiston matbuoti”, “Mushtum” jurnallari chop etilmayapti. Ko‘pchilik gazetalar inqiroz arafasida turishibdi.
Obuna masalasi muammo bo‘lgandan keyin hatto “Ma’rifat” gazetasi ham murakkab sharoitda. Ikki yoki uch oyda bir chiqadigan ilmiy nashrlar ham o‘zini — o‘zi qoplashga qiynalishyapti. Internet paydo bo‘lgunga qadar har bir xonadonda “Saodat”, “Fan va turmush”, “G‘uncha”, “Gulxan” jurnallari mutolaa qilingan. Hozirda kamdan- kam xonadonlarda gazeta, jurnallarga obuna bo‘lishadi. Ko‘pchilik axborotni asosan mobil qurilma, internet saytlari orqali izlaydi.
Ha,texnologik imkoniyatlarning ommalashuvi zamonga moslashmagan an’anaviy mediani iqtisodiy tanazzulga olib keldi. “Gazeta, umuman bosma nashrlarning kelajagi yo‘q”, “hech kim endi gazeta o‘qimaydi” kabi mulohazalar ko‘paydi. Ilmiy nazariy jihatdan bu hali boshlanishi. Navbat, radio va televideniyega ham kelishi mumkin. Shunday bo‘lishi mumkinmi?
Nahotki, internetdan boshqa barcha OAV o‘z faoliyatini yakunlasa?
Jahon, xususan, G‘arb tajribasining ko‘rsatishicha, vaqt o‘tib, an’anaviy, bosma nashrlarga qiziqish ortadi. Ya’ni, an’anaviy media bilan zamonaviy media bir-birlarini inkor etmay, to‘ldirib keladi. Buning uchun an’anaviy media raqamli texnologiyalar shaklida sintezlashishi kerak. Bir misol keltirsak, televideniye paydo bo‘lgandan keyin,teatr kelajagi haqida turli fikrlar bildirildi. Ammo vaqt o‘tib ham, teatr san’atdagi o‘z o‘rnini saqlab qola oldi.
Faqat bir qism tomoshabinlarini yo‘qotdi. Haqiqiy muxlislar teatrga borishga vaqt va mablag‘ topdi. TV arzon, qulay, hammabop. Uzoq davom etuvchi “sovun ko‘pigi”dek seriallardan charchagan ziyolilar –haqiqiy san’atni, teatrni sog‘inishdi. Jonli ijro, jonli ko‘z yoshlar, improvizasiya qadrlaydigan ziyoli qatlam teatrni unutmadi, teatrdan uzoqlashmadi.
Teatr o‘z mavqeini saqlab qoldi. O‘tgan davr mobaynida shuni kuzatdik, televideniye teatr o‘rnini bosa olmadi. Teatr bilan televideniye bir-birini to‘ldirib kelmoqda. Spektakllar televideniye orqali namoyish qilinadi. Yangi sahna asarlari efirda reklama qilinadi. Televideniyeda mashhurlikka erishgan, to‘ylarda tirikchilik qilgan aktyorlar teatrda mahoratlarini sayqallashdi.
Ana shu evolyusion tajribaga asoslanib, zamonaviy tendensiyaga ko‘ra, internet, ijtimoiy tarmoqlar matbuotning o‘rnini bosa olmaydi. Sifatli matbuot o‘z o‘rnini yo‘qotmaydi. Faqat yangi texnologiyalar orqali bir oz zamonaviylashish kerak.
Teatr efirdagi reklamasi orqali muxlislarini jalb qilgani kabi veb sahifalari, ijtimoiy tarmoqlardagi versiyalari, internet saytlari bilan gazeta o‘z auditoriyasini shakllantirishi kerak. Bu zamon talabi. Bu davr talabi. Internet, ijtimoiy tarmoqlar, matbuot bir- birini inkor qilmay, o‘zaro to‘ldirib keladi.
Oddiy misol. Rossiyada chop etiladigan “Argumenti i fakti” gazetasini olaylik. Bu bosma nashr hanuz, hatto, O‘zbekistonda (!) ham o‘z muxlislariga ega. “AiF” ning internet sayti, mobil ilovasi auditoriyaga taqdim etiladi. Tahlil qiladigan bo‘lsak, mazkur gazeta o‘quvchi uchun raqobat jangiga kirib internet va ijtimoiy tarmoqlarda ham o‘z versiyasini yaratdi.
Zamonaviy multimediaviy shakllarini ishlab chiqdi. Gazeta, radio, televideniyening xususiyatlarini jamlagan multimedia jurnalistika talablariga ko‘ra, bu gazeta mavzu va auditoriya qamroviga ko‘ra ixtisoslashgan, siyosat, sport, tibbiyot kabi yo‘nalishlarga ega. Ixtisoslashuv saytdagi ruknlarida ham, alohida telegramm kanallarida ham aks etgan.
OAV uchun ixtisoslashuv nihoyatda muhim jarayon. Chunki har bir media maqsadli auditoriyasi uchun xizmat qiladi. Maqsadli auditoriyasini o‘rganish jahon tajribasiga ega mediaxoldinglarda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Oddiy misol, BBCning o‘zbek auditoriyasi uchun radiosi ham, internet sayti ham mavjud. Saytda ham audio, ham video, ham matn shaklidagi materiallar beriladi.
Hozir bu kanalning mazmuni emas, balki efir shakli haqida so‘z yuritar ekanmiz, maqsadli auditoriya uchun efir shakllariga e’tibor qaratish zaruratini ta’kidlab o‘tish kerak. Jamiyat manfaatlari uchun xizmat qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan BBC da sohaga yo‘naltirilgan ixtisoslashuv ham kuzatiladi.
Masalan, geografiyaga oid teledasturlari bugungi kunda butun dunyoda o‘z muxlislariga ega. Ko‘pchilik yangiliklar jurnalistikasi namoyondasi deb biladigan bu kompaniya maqsadli auditoriyasini har kunlik, har soatlik monitoringini olib boradi. Bu izlanish natijalari amaliy faoliyatida aks etadi.
Yurtimizda ham zamon talabiga ko‘ra faoliyat yuritayotgan bosma nashrlar mavjud. Imkoniyatlari keng bo‘lgan markaziy nashrlar qatorida yangi bosma nashrlar ham o‘z o‘quvchisiga ega bo‘lmoqda. Masalan, “Bolalar adabiyoti” jurnalini misol tariqasida olaylik. Har bir jurnal soniga ilova tariqasida jurnalda chop etilgan materiallarning audiosi yozilgan disk ham ishlab chiqilyapti.
Kitob o‘qishga qiziqmagan o‘quvchi audio orqali hikoyani tinglab qiziqqach, jurnalni ham varaqlay boshlaydi. Qayta -qayta tinglash bilan she’rlar yod olinadi. Chiroyli rasmlar bilan jurnalning bezatilishi yosh kitobxonni o‘ziga jalb qiladi.
Bosma nashrlarga qo‘yiladigan talablar bo‘yicha yuqorida multimediaviylik(sayt, mobil ilovalardagi versiyalar)ni hamda ixtisoslashuvni sanab o‘tgandik. Mazkur “Bolalar adabiyoti” jurnali orqali yana bir talab — chiroyli, zamonaviy dizaynning zarurati ham mavjudligini aytib o‘tish kerak.
3D, HD kabi zamonaviy texnik imkoniyatlar bilan “erkalanib ketgan” tomoshabin uchun kreativ, noodatiy, yorqin va o‘ziga xos dizayn kerak. Mediabozor sharoitida gazeta -mahsulot, o‘quvchi -haridorga aylandi. Bozorda “op qoling, kepqoling” deb sotuvchi xaridorni chaqirsa, gazetalar bosma, internet, mobil versiyalarining zamonaviy dizayni bilan o‘z o‘quvchilarini jalb qiladi.
Zamon talablari gazeta xodimlari shtatini kengaytirishni ham talab etadi. SMM bo‘yicha mutaxassis, dizayner, videoni ham, fotoni ham olishni biladigan mutaxassis kabi shtat birliklari kerak. Bosh muharrirlar faqat gazeta mazmuni, maqolalar mavzusini tahrir qila oladigan yaxshi mutaxassis bo‘lishi bilan birga mediamarketing bo‘yicha ham ma’lumotga ega bo‘lishlari zarur. Yoki marketolog, menejer, prodyussyor kabi xodimlarni ham ishga jalb qilishga to‘g‘ri keladi.
Axborot yaxshi ishlangan, mukammal predmet emas, u doimiy harakat, o‘ziga xos jarayondir. Albatta, internet va mobil qurilmalardan charchagan auditoriya ertami, kechmi sifatli matbuotga qiziqib qoladi. Mushtariylar: “O‘zimizni, jonajon gazetalarimizni o‘qishga nima yetsin? Shu, internetni o‘qib ko‘zim og‘rib ketdi” deb, gazeta, jurnal, kitob o‘qiydigan, ularga obuna bo‘ladigan vaqtlar ham keladi. Faqat bunda sifatli, xolis, ishonchli va dolzarb masalalarni kun tartibiga qo‘ya olgan bosma nashrlargina o‘z muxlislarini topa oladi.
Yulduz Ortiqova
filologiya fanlari nomzodi
Manba: tarjumon.uz
