Eron nimadan qo‘rqadi?

Tehron Moskvaning Armaniston hududining bir qismidan o‘tishi va Ozarbayjonning asosiy qismini uning eksklavi – Naxchivon bilan bog‘lashi kerak bo‘lgan Zangezur yo‘lagi – transport yo‘lini yaratishni faol qo‘llab-quvvatlayotganidan norozi.

Agar ilgari Eron bu loyihaga shunchaki qarshilik qilgan bo‘lsa, endi unga qarshi choralar ko‘rdi – buning uchun diplomatik kanallar orqali Moskvaga xabar yetkazdi. Rossiya elchisi Aleksey Dedov Eron Tashqi ishlar vazirligiga chaqirildi. G‘arb matbuoti darhol Moskva va Tehron o‘rtasidagi munosabatlar sovuqlashganini xabar qildi.

Zangezur yo‘lagini yaratish g‘oyasi to‘rt yil avval Ikkinchi Qorabog‘ urushi tugashi natijasida paydo bo‘lgan. 2020 yil noyabr oyida Armaniston-Ozarbayjon-Rossiya uch tomonlama o‘t ochishni to‘xtatish to‘g‘risidagi deklarasiya imzolangan bo‘lib, unda «Armaniston Respublikasi Ozarbayjon Respublikasining g‘arbiy viloyatlari va Naxchivan Muxtor Respublikasi o‘rtasidagi transport aloqalari xavfsizligini kafolatlaydi. fuqarolar, transport vositalari va yuklarning ikki yo‘nalishda harakatlanishi».

Boku, Anqara va Moskva hujjatning ushbu qoidasini Armaniston hududi orqali rasmiy Yerevan tomonidan nazorat qilinmagan, Naxchivonni Ozarbayjonning qolgan hududi bilan bog‘laydigan transport yo‘lagini yaratish majburiyati deb hisoblaydi.

Erevan buni oldini olishga faol harakat qilmoqda. Armaniston rasmiylari hujjatda «Zangezur yo‘lagi» degan so‘zlar yo‘qligini ta’kidlay boshladilar. Natijada Armaniston bu kelishuvdan chiqish uchun yetarli asos deb hisobladi.

Eron ham bunga qarshi, Zangezur yo‘lagini mamlakatni Yevropa bilan bog‘lovchi hayotiy transport arteriyasidan uzib qo‘yishga urinish deb hisoblaydi. Shu bilan birga, Tehron rasmiy darajada bir marta yaqqol noroziligini namoyish etdi. Joriy yilning yozida Armaniston bosh vaziri Nikol Pashinyan bilan uchrashuvda Eronning ma’naviyat yetakchisi Ali Xomeneiy Zangezur yo‘lagi «Arman manfaatlariga javob bermasligini» aytdi.

Aks holda, Tehron «Janubiy Kavkazning barcha davlatlarining hududiy yaxlitligini hurmat qilgan holda» mintaqadagi transport yo‘nalishlarini tiklashni qo‘llab-quvvatlash haqidagi standart iboralar bilan chiqib ketadi. Eron mintaqada barqaror tinchlikni saqlashga intilayotganini va Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya + Turkiya, Eron va Gruziya ishtirokida «3+3» formatidan foydalanish tarafdori ekanini bildiradi.

Ozarbayjonning Moskva va Anqara ko‘magida Zangezur yo‘lagi g‘oyasiga qaytmoqchi ekanligi Rossiya rahbari Vladimir Putinning Bokuga tashrifidan so‘ng Eronda muhokama qilindi. Eron parlamentidan juda qattiq bayonotlar, xususan, Rossiyaga nisbatan ikki tomonlama standartlarda ayblovlar kela boshladi. Zangezur yo‘lagi g‘oyasi hatto «orqadan pichoq» deb ataldi.

Oktyabr oyida Qozondagi BRIKS sammitida Eron prezidenti Masud Pezeshkyan va uning rossiyalik hamkasbi Vladimir Putin o‘rtasida uchrashuv rejalashtirilgan, unda tomonlar ushbu vaziyatni muhokama qilishlari mumkin.

Tehron va Moskvaning Zangezur yo‘lagi bo‘yicha munozarali pozisiyasiga qaramay, o‘xshash tomonlari ko‘p. Xususan, G‘arbning ularga qarshi da’volari. Bir kun avval Yevropa Ittifoqi matbuot kotibi Piter Stano Eronning Rossiyaga ballistik raketalarini yetkazib berishini ma’lum qilgan edi.

Amerika matbuoti Moskva Eronning yuzlab raketalarini qabul qilgani haqida xabar berdi. Shuningdek, Tehron Rossiya Federasiyasiga sotishni yoki katta miqdordagi Fath-360 raketalarini Rossiya qurollariga almashishni rejalashtirayotgani ma’lum qilindi. Har ikki tomon bu ma’lumotni rad etadi.

Ayni paytda G‘arb ballistik raketalar yetkazib berilishi haqidagi ma’lumot tasdiqlansa, oqibatlari haqida ogohlantirdi. Biz yangi sanksiyalar haqida ham, Eronning yangi rasmiylarining G‘arb bilan murosa boshlashga urinishlari haqida gapirishimiz mumkin.

Eronlik doktor Ata Shahit TRT bilan suhbatda Eronning ichki va tashqi siyosatidagi muammolari, shuningdek, mamlakat duch kelayotgan jiddiy tahdidlarni hisobga olsak, Tehron bilan bog‘liq nizolar borligini taxmin qilish mumkinligini ta’kidladi. Moskva bilan faqat tashviqot va media urushi bilan cheklanadi.

«Boshqacha qilib aytganda, Eron bu bahsni yanada rivojlantirish salohiyatiga ega emas va faqat Ozarbayjon Respublikasiga qarshi propaganda darajasidagi tahdidlar bilan cheklanadi. Umuman olganda, mamlakat Zangezur yo‘lagiga bir necha sabablarga ko‘ra qarshi. Ularning asosiylari geosiyosiydir. Eron o‘zini G‘arbdan Osiyoga quruqlikdagi darvoza deb biladi. Shu munosabat bilan Tehron uning geografik joylashuvi geostrategik ahamiyatga ega, deb hisoblaydi», deb tushuntirdi siyosatshunos.

Uning qo‘shimcha qilishicha, Eronga ko‘ra, Zangezur yo‘lagi ochilishi Eronni ushbu geostrategik xususiyatdan mahrum qiladi va muqobil yo‘nalish yaratadi. Bu Eronning strategik qiymatini yo‘qotish va uning yanada yakkalanishini anglatadi.

«Boshqa tomondan, Zangezur yo‘lagining ochilishi strategik ittifoqchilar – Turkiya Respublikasi va Ozarbayjon Respublikasining Markaziy Osiyoga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lishini anglatadi. Bu Janubiy Kavkaz geosiyosatida Turkiya va Ozarbayjonning kuchayib borishi va Eronning ta’sirining pasayishi demakdir. Binobarin, Eron bu yo‘lakning ta’sirini kamaytirmaslik uchun unga qarshilik ko‘rsatmoqda», deb amin mutaxassis.

Ekspertning fikricha, Eron ichida ham islohotchilar ham, konservatorlar ham Zangezur koridoriga nisbatan bir xil pozisiyada. Darhaqiqat, Zangezur yo‘lagiga qarshi chiqqan birinchi shaxs Eronning ma’naviy rahnamosi Oyatulloh Xomanaiy edi.

Tahlilchi Rossiya Zangezur yo‘lagidan Eronning yangi hukumatiga bosim o‘tkazish va G‘arb bilan yadroviy kelishuvni buzish uchun foydalanishi mumkinligini istisno etmaydi.

«Rossiyaning Eronga bosim o‘tkazishga urinishi sabablardan biri bo‘lishi mumkin. Darhaqiqat, Erondagi ko‘plab mutaxassislar ham xuddi shunday da’volarni bildirgan. Lekin menimcha, bu yagona sabab emas. Menimcha, bu yerda Nikol Pashinyan siyosati, Rossiya-Ozarbayjon munosabatlari, Rossiyaning xalqaro yo‘laklarga berayotgan ahamiyati, Rossiya-Turkiya munosabatlari va Ukrainadagi urushdagi hozirgi vaziyat kabi turli omillar ham ta’sir ko‘rsatadi», — deya xulosa qildi Ata Shahit.