Deputat hokimga mute emas

Bugungi kunda umumxalq muhokamasida bo‘lib turgan Konstitusiyaviy qonun loyihasida mahalliy davlat hokimiyati tizimini inson – jamiyat – davlat tamoyili asosida takomillashtirishga oid normalar ilgari surilmoqda. Ya’ni, joylarda hokimlar va mahalliy Kengashlarni ajratish zaruriyatidan kelib chiqib, Konstitusiyaning 100-moddasida mahalliy vakillik organlarining vakolatlarini aniq belgilash taklif etilmoqda.

Tan olish kerak, mazkur normalar davlat hokimiyati va boshqaruvi tizimini isloh qilishda juda muhim masala hisoblanadi. Mazkur takliflarning mazmun-mohiyati haqida Toshkent davlat yuridik universiteti Konsitusiyaviy huquq kafedrasi mudiri, ekspert Bekzod Narimanov bilan suhbat qurdik.

Savol: Joylarda hokimlar va mahalliy Kengashlar vakolatini ajratish masalasi konstitusiyada aks etishi nimalarni anglatadi?

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev joriy yil 20 iyundagi Konstitusiyaviy komissiya a’zolari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasida “Davlat hokimiyati va boshqaruvi tizimini isloh qilishdagi muhim masala – bu joylarda hokimlar va mahalliy kengashlar vakolatini ajratishdir. Barchangizga ma’lumki, bu g‘oyani men avval ham bir necha marta ilgari surgan edim. Amalga oshirgan islohotlarimiz natijasida mahalliy kengashlar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vakolatlari kengaydi. Shundan kelib chiqib, hokimlar bir vaqtning o‘zida xalq deputatlari kengashlariga ham boshchilik qilishi haqidagi qoidani Konstitusiyadan chiqarib tashlash vaqti keldi, deb hisoblayman” deya ta’kidlab, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatidagi jiddiy o‘zgarishlarni boshlanganligini e’lon qildi.

Mazkur taklifni tahlil qilib, uning bir qator muhim jihatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.

Birinchidan, mazkur norma, o‘z navbatida, o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati tizimining konstitusiyaviy asoslarini mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etadi.

Ikkinchidan, hokim mahalliy kengashga rahbarlik qilganda shunday ko‘rinardiki, huddiki hokim o‘z qarorlarini mahalliy kengash qo‘li bilan mustahkamlab olayotgandek go‘yo. Endilikda, ikki tuzilmaning ajratilishi ularning har biri Konstitusiya va qonunlar bilan belgilab bergan o‘z vazifa va funksiyasini mustaqil amalga oshirishga huquqiy makon yaratilmoqda. Xalqona aytsak, endilikda kengash ham hokim ham aravasini o‘zi tortadigan bo‘ladi.

Uchinchidan, hokim o‘zi hisobot beradigan organga rahbarlik qilishi mantiqsizlik edi. Bu esa, o‘z o‘rnida, deputatlarning norma ijodkorligi, xalq vakilligi, deputat nazoratini amalga oshirishda kuchli tashqi bosimga uchrashiga olib kelardi. Taklif etilayotgan norma hokimning deputatlarga bosim o‘tkazishini istisno qiladi va deputatlarning xalq manfaatidan kelib chiqib, tom ma’noda xalq vakilligini amalga oshirishining konstitusiyaviy asosi sifatida xizmat qiladi.

Savol: Mahalliy xalq deputatlari kengashlarining vakolatlarini Konstitusiyada aniq belgilash orqali nimalarga erishiladi?

Oliy Majlisga Murojaatnomasida davlatimiz rahbari parlament va Xalq deputatlari kengashlarida davlat organlari rahbarlari va hokimlarning fuqarolar murojaatlarida ko‘tarilgan masalalari qay darajada hal etilayotgani to‘g‘risidagi hisobotlarini muntazam eshitish tizimini yo‘lga qo‘yish zarurligini qayd etdi. Shu bilan birga, joylardagi vakillik organlari faoliyatiga Kengash so‘rovini joriy etish va hokimlar o‘ziga taqdim etilgan vakolatlardan qanchalik samarali foydalanayotganini aniqlash imkonini beruvchi yangi nazorat tizimini yaratish taklif etilgandi. Shu asosda, mahalliy byudjetlar qo‘shimcha daromadlarini taqsimlash, nafaqalarni adolatli belgilash, ijro organlari rahbarlari faoliyatini baholash Xalq qabulxonalariga kelib tushayotgan murojaatlarni tahlil qilish asnosida amalga oshiriladigan bo‘ldi.

Xalqni jamiyat hayotidagi yangiliklardan xabardor qilish va xalq tomonidan saylangan deputatlar orqali hukumat faoliyatini baholash amaliyoti mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotidagi real voqelikka aylanib bormoqda.

Lekin, amaldagi Konstitusiyamizning 100-moddasida mahalliy davlat xokimiyati organlarining vakolatlarini umumiy norma sifatida belgilash bilan chegaralangan. Ya’ni, amaldagi norma qaysi bir vakolat vakillik organiga qaysi biri hokimga tegishliligini bilishga imkon bermaydi.

Shu sababli, ushbu taklif orqali endilikda mahalliy hokimiyat organlari vakolatlari barcha sohalarda aniq va batafsil belgilanmoqda, bu orqali ayniqsa, mahalliy xalq deputatlari Kengashlarining davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokini kuchaytirilmoqda, joylardagi mahalliy aholini manfaatlarini amalda ta’minlash imkoniyatlari oshirilmoqda. Bunday xolat mahalliy davlat xokimiyati organlarini faoliyatini aniq maqsadlarga qaratilishiga xizmat qiladi.

Taklif etilayotgan normaga ko‘ra, mahalliy kengashlar vakolatlarini tahlil qilsak, ularni quyidagicha tasniflash mumkin:

Birinchi, strategik ahamiyatga ega hujjatlarni tasdiqlash va qabul qilish bilan bog‘liq vakolatlar. Masalan, hududni rivojlantirishning istiqbolga mo‘ljallangan dasturlari, tuman, shaharning bosh rejasi, tegishli mahalliy byudjetlar kabilar.

Ikkinchi, mahalliy ijro hokimiyati organi hisobotlarini eshitish bilan bog‘liq vakolatlar. Xususan, tegishli prokurorlarning, ichki ishlar organlari rahbarlarining, adliya organlarining va davlat boshqaruvi organlari kabilar.

Uchinchi, joylarda manabdor shaxslarni lavozimga tasdiqlash bilan bog‘liq vakolatlar. Misol uchun, hokimni va uning o‘rinbosarlarini lavozimga tasdiqlash aniq belgilanmoqda.

To‘rtinchi, qonun bilan belgilangan tartibda hokim qarorlarini tasdiqlashi yoki qonunchilikka muvofiq bo‘lmagan hokim qarorlarini bekor qilish bilan bog‘liq vakolatlar.

Beshinchi, ichki masalalarni hal qilish bog‘liq vakolatlar. Xususan, xalq deputatlarining vakolatlarini tan olish hamda muddatidan oldin tugatish, ularni javobgarlikka tortish uchun rozilik berish.

Albatta, xalq deputatlari Kengashlarining konstitusiyaviy asoslarni mustahkamlash uni hududlarda mavjud muammolarni xal qilishdagi asosiy bo‘g‘inga aylantirishga xizmat qiladi.

Xulosa sifatida aytishim mumkinki, aholi tomonidan saylangan mahalliy vakillik xokimiyati organlari bo‘lmish mahalliy xalq deputatlari Kengashlarining davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokini kuchaytirish, joylardagi mahalliy aholini manfaatlarini va ezgu niyatlarini ro‘yobga chiqarish, ular bilan yaqindan aloqada bo‘lib murojaatlarini tinglash va muammolarini hal etish borasidagi kuchaytirilgan vakolatlarini qat’iyan Konstitusiyada belgilanishi bu boradagi davlat siyosatiga mustahkam huquqiy zamin yaratiladi.