Azaldan mavjud bo‘lgan g‘oyalar: gender tengligi, so‘z erkinligi va foydalilik prinsipi — Jon Mill ta’limoti bilan tanishmisiz?

Bugungi jamiyatimizda turli xil falsafiy qarashlar mavjud. Ular inson manfaatini aks ettiruvchi qarashlarni ifoda etadi. Shular orasida Jon Styuart Millning o‘z pozisiyasi mavjud. Uning qiziqarli g‘oyalari haqida juda ko‘p gapirish mumkin. Quyida Mill nazariyasi bilan sizni batafsil tanishtirib o‘tamiz.

Jon Styuart Mill mashhur ingliz faylasufi bo‘lgan. U iqtisod, siyosiy va ijtimoiy nazariya yo‘nalishlariga katta hissa qo‘shgan. Millning aksariyat g‘oyalari odamlarning siyosat, adolat, iqtisod va baxt haqidagi g‘oyalarini tamomila o‘zgartirib yuborgan.

Kapaldi uning iste’dodi otasi va Jeremi Bentamdan kelganligini yozadi. Bolaligida otasi uni Aflotun kabi buyuk faylasuf va mutafakkirlarning turli asarlarini o‘rganishga undagan.

Bunga amal qilgan Mill XXI asrning eng buyuk faylasuflaridan biriga aylandi. Quyida faylasufning qisqacha tarjimayi holi va ba’zi ajoyib g‘oyalari hamda falsafiy qarashlariga to‘xtalib o‘tamiz.

Jon Styuart Mill, shubhasiz, o‘z davrining mashhur faylasuflaridan biri bo‘lgan. Mill 1806 yil 20 mayda Britaniyada tug‘ilgan. U buyuk tarixchi, faylasuf va iqtisodchi Jeyms Mill oilasida ulg‘aygan. 12 yoshida Mill Aflotun kabi buyuk faylasuflarning asarlarini o‘rganganishga jiddiy bel bog‘lagan. U algebra kabi fanlar bilan ham tanish bo‘lgan. Millning otasi uni o‘z yoshidagi bolalar bilan o‘yinlardan ayagan. Yosh olimga muttasil o‘z topshiriqlarini berib borgan otaning o‘g‘lidan umidi katta edi.

Olim sifatida Styuart Mill turli mavzularda, jumladan, axloq va siyosat haqida ko‘p yozgan. U, shuningdek, Vestminster parlamenti a’zosi (deputat) bo‘lib ishlagan. Jeyms ayollarga ovoz berish huquqini ilk bor konstitusiyaga kiritgan. Gender tengligi haqida so‘z ochgan ilk shaxslardan biri edi.

Hayoti davomida Mill utilitarizm, ayollar huquqlari va erkinligini qo‘llab-quvvatlovchi g‘oyalar asosida ko‘plab asarlar yozgan. U siyosiy va ijtimoiy nazariyalarga ham katta hissa qo‘shgan. Shunga qaramay Mill ateist edi. U Bertran Rassell kabi turli olimlarga dars bergan. Faylasuf 1873 yil 8 mayda Fransiyaning Avinyon shahrida vafot etdi. Bugungi kunda u zamonaviy falsafaning buyuk arbobi sifatida o‘rganib kelinadi.

Styuart Millning ba’zi ajoyib g‘oyalari uning "On Liberty" (Ozodlik to‘g‘risida) asarida uchraydi. Asarda Mill erkinlik va jamiyatning ajabtovur kuchi masalasini ko‘rib chiqadi. Mill g‘oyalariga ko‘ra, jamiyatdagi shaxslarga o‘zlariga zarar yetkazishiga ruxsat berilgan. Bunda faqat shaxslar boshqa odamlarga zarar yetkazmasagina kifoya.

Shu bilan birga begona shaxslarning mulkiga ham zarar yetkazmaslik zarur. O‘z joniga suiqasd mavzusiga biroz yaqin bo‘lgan ushbu teoriya shaxslarning "izolyasiyada" yashamasliklarini oldini olishga mo‘ljallangan. Bugungi erkinlik va shaxs huquqlari Mill nazariyasidan kelib chiqqan bo‘lsa ajab emas. Ushbu nazariyani Mill "zarar prinsipi" deb atagan. Bu prinsipga ko‘ra, mulk va shaxslarga yetkazilgan har qanday zarar oxir-oqibat jamiyat farovonligiga ta’sir qilishi mumkin. Xoh bu salbiy bo‘lsin, xoh ijobiy. O‘zaro bog‘liqlik jihatlaridan kelib chiqqan holda albatta.

Mill har bir individ erkin bo‘lishi va jamiyatdagi boshqa odamlarga potensial zarar yetkazmasa, o‘zlari xohlagan narsani qilishlari mumkin deb hisoblagan.

Bu shuni anglatadiki, odamlar o‘zlarining farovonligini belgilovchi va kelajaklari uchun muhim qarorlarni qabul qilish huquqiga ega. Hukumat sog‘lom immunitetga ega jamiyat himoyasi yo‘lida zararli shaxslarga qarshi kurashishi kerak. Ya’ni butun jamiyatda bo‘layotgan ishlar balansini hukumat nazorat qilib turmog‘i lozim. Bunday falsafiy g‘oyalar bugungi kunda hali endi rivojlanayotgan jamiyatning poydevorida muhim rol o‘ynaydi.

Faylasufning boshqa falsafiy qarashlari uning "Utilitarizm" nazariyasida ifodalangan.

Xo‘sh, bu qanday nazariya? Utilitarizm axloqdagi bir yo‘nalish bo‘lib, unga ko‘ra xulq-atvor yoki harakatning axloqiy qiymati uning foydaliligi bilan belgilanadi. Harakatning foydaliligi deganda harakat ta’siri davomida barcha ko‘rilgan zararlar ichidagi muhim foydali qiymat yoki baxt tushuniladi. Utilitarizm axloqiy nazariyalarning keyingi guruhiga kiradi, chunki u harakatni o‘z-o‘zidan emas, balki uning natijalariga ko‘ra baholaydi. Styuart Mill utilitarizmni muhim axloqiy nazariya sifatida qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, u utilitarizm bilan bog‘liq ayrim noto‘g‘ri talqinlarning ko‘pchiligiga asosli javob qaytaradi.

Millning fikriga ko‘ra, foydalilik nazariyasi, agar ular baxtli yashashga yordam bersagina qabul qilinishi kerak, agar u baxtsizlik yoki og‘riq keltirsa, xatti-harakatlar noto‘g‘ri ekanligini aytadi. O‘z nazariyasini qo‘llab-quvvatlash uchun Mill odamlarning kutilmalari baxtning muhim jihatlari ekanligini ta’kidlaydi.

Millning fikricha, jamiyat utilitarizm nazariyasini qabul qilishi kerak, chunki unda xalqning axloqiy jihatlari boshqariladi. Bu g‘oyalardan ko‘rinib turibdiki, baxt inson odob-axloqining asosi bo‘lishi kerak.

Mill koinotdagi har bir inson uchun baxt asosiy prioritet ekanligini uqtirishga harakat qilgan. Hattoki Adolat ham foydalilik nazariyasiga asoslanganligi ma’qul. Mill odamlarni inson huquqlarini qo‘llab-quvvatlashga undaydi, chunki ular foydali maqsadga erishish yo‘lida muhim zinalar vazifasini o‘taydi.

Utilitar nazariya buyuk mutafakkirlar va olimlar tomonidan tanqidga uchragan. Masalan, tanqidchilar bu nazariyaning inson erkinliklari va huquqlarini himoya qilish uchun zarur g‘oya va asoslarga ega emasligini keltirib berishgan. Bundan tashqari, ba’zi tanqidchilar bu nazariya hamma narsa uchun standart o‘lchov bo‘la olmaydi, deb bilishgan.

Bunday tanqidlarga duch kelgan Mill odamlarga utilitarizm asoslarini tushunishni osonlashtiradigan yangi javoblarni taqdim etdi. Styuart inson oladigan foyda va adolat tushunchasi o‘rtasidagi klassik aloqani tushuntirib berdi. Bu o‘quvchiga adolat tushunchasi baxtdan rivojlanganligini tushuntirgan.

Mill shuningdek, iqtisodiy falsafa bo‘yicha ham o‘z qarashlarini taqdim etdi. Garchi u "erkin bozor" g‘oyasini qabul qilgan bo‘lsa-da, erkin bozorlar mavjud bo‘lishi uchun muhim utilitarizm g‘oyalari bo‘lishi kerak deb hisoblaydi.

Shuningdek, Mill qullik va inson erkinligi masalasini jiddiy ko‘rib chiqadi. Mill qullikka azaldan qarshi bo‘lgan, chunki u tenglik yoki baxt tuyg‘usini targ‘ib qilmaydi. Mill shuningdek, ayollar huquqlari va baxtini qo‘llab-quvvatlagan. Shu sababli ko‘pchilik Millni feminist deb atagan.

Styuart Mill o‘zining aksariyat asarlari va g‘oyalarida ayollarning bir tizimga bo‘ysunishi va unga qilingan zulmni tanqid qiladi. Faylasufning fikricha, ayollarga qilinayotgan zulm zamonaviy jamiyat rivojiga ta’sir qiluvchi asosiy to‘siqdir.

Jon Mill shuningdek, siyosat va demokratiya masalasi bo‘yicha muhim g‘oyalarni ommaga taqdim etadi. U o‘zining "Considerations on Representative Government” (Vakillik hukumati to‘g‘risida mulohazalar) asarida rahbarlar o‘z fuqarolarini boshqarishi uchun har jihatdan malakali bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi.

Shuningdek, fuqarolar davlat ishlarida teng ravishda ishtirok etishlari kerak. Mill saylovlarga ko‘pchilik tomonidan ovoz berishni qo‘llab-quvvatlagan, chunki bu demokratiya sari eng yaxshi qadamlardan biri bo‘lishi mumkin. Jon Mill shuningdek, "so‘z erkinligi" ning kuchli tarafdori edi. U haqiqatni kashf qilish uchun odamlar erkin muloqot qilishlari kerak, deb hisoblagan.

Bu inson bilimini oshirishning eng yaxshi usuli. Tushunish kerak bo‘lgan yana bir muhim narsa shundaki, Mill bir paytlar saylangan hukumat amaldorlari ichida bo‘lgan, bu unga o‘zining siyosiy nazariyalari va falsafalarini qo‘llashni osonlashtirgan.

yusufbek, [20.06.2022 20:28]
Yuqoridagi fikrlardan ma’lumki, Jon Mill zamonaviy dunyomiz uchun muhim falsafiy g‘oyalarni qoldirib ketdi. Masalan, Mill jamiyatdagi erkinlik va hokimiyat masalalarini jiddiy ko‘rib chiqqqan. Faylasufning fikriga ko‘ra, jamiyatdagi shaxslar o‘zlariga har xil usulda munosabatda bo‘lishlari mumkin, bu shaxsiy huquqlardan foydalanganlikni ifodalaydi.

Biroq, bu o‘sha shaxsning boshqalarga zarar yetkazmasliklari bilan chegaralanadi. Bundan tashqari, Millning utilitar nazariyasi baxtga olib keladigan harakatlarni qo‘llab-quvvatlaydi, ularga stimul bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, u ayollarga erkaklar qatori teng munosabat, kafolatlangan so‘z erkinligi va boshqa muhim huquqlarni ommaga taklif etadi. Ushbu falsafiy g‘oyalar bugungi kunda kuchli jamiyat va hukumatlarning barpo etilishida muhim rol o‘ynasa ajab emas.

Yusufbek Saydaliyev tayyorladi.