Юзлаб мактаб болаларининг ҳаётига зомин бўлган фожиа. 1 сентябрь – Бесландаги маъшум теракт куни
2002 йилда Мурат Зязиков ҳокимият тепасига келиши билан жиноятчилик ва террористик фаолиятнинг ўсиши бошланган Ингушетия жангарилар томонидан доимий равишда кучли нуқта сифатида фойдаланила бошланди. Федерал хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлиги ходимлари бир неча бор республика ҳудудидан қурол-яроғ, ўқ-дорилар, портловчи моддалар ва бошқа ҳарбий техникалар мавжуд бўлган махфий омборларни топди.
Тоғларда террористик ташкилотлар қўпорувчилик гуруҳлари тузди ва жангариларнинг янги базаларини яратди, уларнинг сафлари мамлакатдаги юқори ишсизлик даражаси туфайли доимий равишда ўсиб борди (Давлат статистика қўмитасининг маълумотларига кўра, 2003 йилда республика аҳолисининг 75 фоизидан ортиғи иш билан таъминланмаган эди).
Бесландаги фожиасидан олдин ҳам 2004 йилда чечен террорчилари ва уларнинг шериклари томонидан қатор терактлар амалга оширилган:
- 6 февраль – «Автозаводская» ва «Павелецкая» станциялари ўртасида жойлашган Москва метрополитени поездининг вагонида террорчи портлаш содир этди. Бунинг натижасида 41 киши ҳалок бўлди (террорчини ҳисобга олмаганда) ва 250 дан ортиқ киши жароҳат олди;
- 9 май – Ғалаба куни Грозний шаҳридаги тантаналар пайтида стадион трибунасига ўрнатилган бомба портлаши натижасида Чеченистон Республикаси Президенти Ахмат Қодиров ва Давлат кенгаши раиси Хусейн Исаев ҳалок бўлди;
- 21–22 июнь – Шамил Басаев бошчилигидаги террорчилар гуруҳи Назран шаҳрида кенг кўламли теракт уюштирди, 95 киши, шу жумладан, 25 нафар тинч аҳоли ҳалок бўлди ва кейинроқ Бесландаги террористик ҳужум пайтида фойдаланилган қурол-яроғ омбори мусодара қилинди. Терговлар шуни кўрсатдики, Бесланда ўлдирилган камида тўққиз нафар террорчи ушбу ҳужумдаги иштироки учун қидирувда бўлган;
- 24 август – 1) Террорчилар томонидан амалга оширилган Тула ва Ростов осмонида парвоз қилаётган Ту-154 ва Ту-134 самолётларининг портлаши оқибатида 90 киши ҳалок бўлди; 2) Москвадаги Каширское шоссесидаги жамоат транспорти тўхташ жойидаги портлашда тўрт киши жароҳат олди;
- 31 август – террорчи аёл Ризская метро станцияси (Москва) яқинида портлаш содир этди. 10 дан ортиқ одам вафот этди, 50 киши жароҳат олди ва касалхонага ётқизилди.
Ушбу ҳаракатлар учун, шунингдек, Бесландаги теракт учун жавобгарликни Шамил Басаев бўйнига олди.
Теракт учун объектнинг танланиши
Бесландаги теракт эҳтиёткорлик билан режалаштирилган эди. Жараёнга тайёрланиш пайтида 2002 йилда Дубровка театр марказини эгаллаб олишда иштирок этган террорчилар томонидан қилинган хатолар ҳисобга олинган (John Giduck. Terror at Beslan: Russian Tragedy With Lessons for America's Schools. — Archangel Group, 2004. — 427 с. — ISBN 0-9767753-0-1.)
1-сонли мактабда ўқувчилар сонининг кўплиги ва бинонинг ўта мураккаб тузилиши террорчилар учун қўл келган. Мактаб ҳовлисининг шакли ҳам босқинчиларга қўшимча устунлик яратган, бу жангариларга тез ва осон қочиш йўлларини тўсиб қўйишга имкон берди. Террорчилар учун айни муддао бўлган бошқа омиллардан бири Бесланнинг Ингушетия билан чегарага яқинлиги эди (улар 1 сентябрь куни эрта тонгда жўнаб кетган террористик лагер Бесландан атиги 30 км узоқликда жойлашган Пседах қишлоғи яқинида жойлашган эди. Бошқа Беслан мактабларининг ҳам бир қатор омиллар туфайли ҳужумга учраш эҳтимоли кам бўлмаганини ҳисобга олсак, террорчиларнинг 1-сонли мактабни танлашининг аниқ сабаби тергов жараёнида очиқланмаган.
Мактаб ҳудудида қурол-яроғ олдиндан сақланганлиги борасида турли хил фикрлар мавжуд. Айрим экспертлар ёзда амалга оширилган таъмирлаш ишлари пайтида қурол-яроғлар бино ичида яширинганини таъкидлайди, аммо ҳужумдан олдин қуроллар мактабда сақлангани тўғрисида ишончли маълумот йўқ (Александр Бураков. The Beslan Massacre: Myths and Facts. — 2015. — 420 с. — ISBN 978-1500400965.).
Отряднинг шаклланиши
Қуролли тўданинг якуний таркиби август ойи охирида аниқ бўлди ва у Аслан Масхадов, Шамил Басаев ва Абу Зейт бошчилигида тузилди. Шунингдек, Зейт Осетияда муваффақиятсиз ҳаракат содир бўлган тақдирда Ингушетиянинг Сунженский тумани Нестеровская қишлоғидаги ўрта мактабни эгаллаб олиши керак бўлган 11 жангаридан иборат захира гуруҳини тайёрлади.
Бесланга борган гуруҳ таркибига илгари безорилик билан шуғулланган, иккала жиноий гуруҳнинг аъзоси бўлган жангарилар ҳам кирган. Уларнинг кўплари Чеченистон ва Доғистондаги жанговар ҳаракатларда қатнашган ва турли хил жиноятлари учун бир неча бор жиноий жавобгарликка тортилган, аммо ҳибсга олингандан кўп ўтмай озод қилинган.
Гуруҳни Галашки қишлоғида туғилган 31 ёшли Полковник лақабли Руслан Хучбаров бошқарган. Воқеалар содир бўлган пайтда Хучбаров 1998 йилда Орёл вилоятида содир этилган қотиллик учун федерал қидирувда эди.
Террорчиларнинг аксарият қисми чеченлар ва ингушлар эди, аммо улар қаторида гуруҳга бошқа миллат вакиллари ҳам кирган. Расмий версияга кўра, ҳужумда 34 иштирокчи бўлган, улар орасида икки чечен аёл террорчилар ва алоқа учун лагерда қолган икки жангари бор эди. Тергов маълумотларига кўра, террорчиларнинг мактаб ташқарисидаги воқеаларни кузатиб борадиган шериги бўлган – терактдан кейин у қочишга муваффақ бўлади (Александра Лоринцева. Оперативний штаб и пожарних проверят на причастност к гибели заложников. Коммерсант (11 ноября 2004). Архивировано 22 января 2019 года).
Биринчи кун. Қўлга олиш
2004 йил 1 сентябрда бир гуруҳ қуролланган жангарилар Беслан шаҳридаги 1-сонли мактаб биносига кириб боради. Ҳавога ўқ узган террорчилар 1 100 дан ортиқ одам – болалар, уларнинг ота-оналари ва қариндошлари ҳамда мактаб ходимларини мактаб биносига суриб кирди. Бир нечта террорчилар мактабни айланиб ўтиб, қочиш йўлини кесиб ташлади.
Ўраб олинганига қарамай, турли хил тахминларга кўра, 50 дандан 150 кишигача киши қуршовдан қутулиб қолишди – асосан ўрта мактаб ўқувчилари ҳовлидан чиқиб кетишга муваффақ бўлишди (Заседание по делу Кулаева (17 майа 2005). Архивировано 14 августа 2007 года). Бироқ мактабгача ёшдаги кўплаб болалар гаровга олинди: Бесландаги тўққизта болалар боғчасининг тўрттаси узоқ давом этган таъмирлаш ишлари туфайли ишламаган, натижада, кўплаб ота-оналар фарзандларини ўзлари билан мактабга олиб келганди.
Гаровга олинганларнинг аксарияти асосий спорт залига тўпланган, қолганлари эса қўшимча спорт залида ва душда бўлган. Террорчилар бинонинг режасини пухта билган ва бу уларга мактабни бир неча дақиқа ичида эгаллаб олишга имкон яратган. Гаровга олиганларни бинога олиб кирган террорчилар барчани фото ва видео жиҳозлари, шунингдек, уяли телефонларини топширишга мажбур қилган. Мактаб ташқарисига видеокамералар ўрнатилган.
Умуман олганда, террорчиларнинг қўлида камида 22 дона турли хил модификациядаги «Калашников» автоматлари, шу жумладан, гранаталар, иккита РПК-74 енгил пулемёти, иккита ПКМ автомати, битта «Калашников» танк пулемёти, иккита РПГ-7 танкга қарши граната отиш мосламаси ва РПГ-18 «Fly» граната отиш мосламалари мавжуд бўлган. Шунингдек, террорчиларда газ ниқоблари, биринчи тиббий ёрдам воситалари ва озиқ-овқат маҳсулотлари бўлган.
Гаровга олинганларга фақат рус тилида гапириш буюрилган ва буйруқдан энг кичик оғиш ҳам шафқатсизларча бостирилган. Мисол тариқасида айтиш мумкинки, икки фарзанднинг отаси Руслан Бетрозов қўрқиб кетган гаровдагиларни осетин тилида тинчлантиришга уринади ва гаровдагилар қўрқитиш ва огоҳлантириш учун ҳамманинг кўз олдида отиб ташланади. Бошқа бир гаровга олинган Вадим Боллоев тиз чўкишдан бош тортгани учун ўқдан оғир яраланган ва кейинчалик вафот этган.
Қамал
Соат 10:30 да мактаб яқинида тезкор штаб тузилди, Александр Дзасохов раҳбарлик қилди. Тезкор штаб яқин атрофдаги уйлар аҳолисини эвакуация қилиш, полиция кучлари томонидан корпус яратиш, радиоэшиттириш устидан назоратни ташкил этиш ва атрофдаги ҳудудларни тўсиб қўйиш, барча транспорт воситаларини ўт ўчириладиган жойлардан олиб ташлаш ва Беслан-Владикавказ темир йўл қисмида ҳаракатланишни тўхтатишга буйруқ берди (Заключение комплексной криминалистической (ситуационной) экспертизи по действиям оперативного штаба. Архивировано 15 августа 2007 года).
Шимолий Осетияда гаровга олингани тўғрисида хабарлар олингандан сўнг Россия федерал хавфсизлик хизмати раҳбари Николай Патрушев Бесланга Махсус мақсад маркази бўлинмаларини юбориш тўғрисида буйруқ чиқарди. Владикавказда жойлашган стратегиc операциялар марказининг биринчи тезкор-жанговар гуруҳи қўлга олинганидан бир соат ўтиб Бесланга етиб келди, кейинчалик унга Москвадан, Ханкала ва Эссентуковдан бўлинмалар қўшилди.
Гаровга олинганларни озод қилиш операциясида иштирок этган махсус марказ ходимларининг умумий сони 250 кишидан ошди. Федерал хавфсизлик хизмати махсус кучлари мактабга қўшни бўлган кўп қаватли турар-жой биноларида снайперлар учун позициялар ўрнатди, улар мактаб биносида террорчиларнинг ҳаракатлари ва уларнинг ҳаракатларини доимий равишда кузатишни бошлади.
«Агар биздан бирортамиз ўлдирилса, 50 кишини отиб ташлаймиз, агар кимдир ярадор бўлса, биз 20 кишини ўлдирамиз, агар биздан 5 кишини ўлдирилса, биз ҳамма ёқни портлатамиз. Агар ёритиш ва алоқани бир дақиқага ўчириб қўйсалар, биз 10 кишини отиб ташлаймиз», биринчи террористик хабарнинг матни (Доклад комиссии Федералного собрания РФ. Официалний сайт Совета Федерации РФ (2006). Архивировано 25 майа 2011 года).
Террорчиларнинг биринчи талабларини мактабдан 11:05 да озод қилинган гаровда бўлган Лариса Мамитова етказди. Соат 16:00 дан 16:30 гача мактаб биносида портлаш юз берди ва ўқ узилди. Бинони тўсиб қўйган гаровдагилар ёнидаги террорчилардан бири портлатилди. Бунинг натижасида яқин атрофдаги жангарилар жиддий жароҳат олди ва омон қолган гаровдагилар потенциал қаршилик кўрсатмаслик учун террорчилар томонидан ўққа тутилди. Ўлдирилганлар сони 21 нафар эди.
Ўлдирилганларнинг жасадларини гаровга олинган икки киши иккинчи қаватнинг деразасидан ташлади, улардан бири – 33 ёшли Аслан Кудзаев фурсатдан фойдаланиб деразадан сакраб қочишга муваффақ бўлди. Кудзаевдан ташқари Юрий Айларов ҳам қочиб қутулишга муваффақ бўлди: ўзини ўликдек кўрсатиб, деразадан сакраб қочди.
Бундан ташқари, пешин вақтида Беслан аҳолиси гаровга олиш пайтида яширинган 15 кишини мактаб қозонхонасидан олиб чиқишди, кун давомида бир нечта болалар мактаб биносидан қочиб қутулишга муваффақ бўлишди. Олдинроқ террорчилар томонидан спорт залини олиш пайтида 35 ёшли Владимир Дауров қочиб қутилган, у спорт зали томондан ҳовлига чиқиш йўли билан қочишга муваффақ бўлган.
Кечқурун 2002 йилда Дубровкага қилинган теракт пайтида музокараларда қатнашган доктор Рошал Бесланга учиб кетди. Унинг келишини кутган террорчилар шифокорни бинога киритишни ва таклиф қилинган овқат ва сувни қабул қилишни рад этишди. Ўша пайтга қадар гаровга олинганлар гулларнинг барглари билан озиқланишга ва вақти-вақти билан олиб келинган ахлат челакларида кийимларини намлашга мажбур бўлиб, шу суюқликни сўришган. Аммо шунда ҳам сув кўпчиликка етиб бормаган.
Иккинчи кун
Чақалоқлар билан гаровга олинганлар 2004 йил 2 сентябрда мактаб биносидан чиқиб кетади. Террорчилар билан кескин музокаралардан сўнг Руслан Аушев 24 кишини озод қилишга муваффақ бўлади.
Москва вақти билан 1 сентябрдан 2 сентябрга ўтар кечаси бўлиб ўтган БМТ Хавфсизлик кенгашининг фавқулодда йиғилишида кенгаш аъзолари гаровга олинганларни ёқлаб, уларни зудлик билан ва шартсиз озод этишни талаб қилади. Аммо даъволар эътиборга олинмайди.
Соат 16:00 да мусодара қилинган мактабга Ингушетиянинг собиқ президенти Руслан Аушев ташриф буюради, у террорчилар билан юзма-юз музокара ўтказишга муваффақ бўлган ягона киши эди. Террорчилар етакчиси Аушевга гаровдагиларга озиқ-овқат ва сув беришга рухсат бермайди, гаровдагилар ўз ихтиёри билан қуруқ очлик эълон қилишади, лекин гаровга олинган 24 кишидан иборат гуруҳни (гўдаклари бўлган оналар) озод қилишга рози бўлишади.
Террорчилар, шунингдек, Аушевга Чеченистон Республикасидан федерал кучларни олиб чиқишни талаб қилган Басаев томонидан ёзилган ёзувни ва «хавфсизлик эвазига мустақиллик» тамойили бўйича сулҳ таклифини берди. Хусусан, нота муаллифи унда Чеченистон Республикасининг мустақиллигини тан олишни ва Россияда дин эркинлигига риоя қилинишини талаб қилади.
Аушев кетганидан бир неча соат ўтгач террорчилар сезиларли даражада аччиқланишди: гаровга олинганларни ўз сийдикларини ичишга мажбур қилишади. Иссиқ об-ҳаво, ҳид ва шамоллатиш тизимининг йўқлиги гаровдагиларнинг аҳволини янада оғирлаштиради, кўплар ҳушидан кетади. Баъзи босқинчилар гаровдагиларга ён бераётганини билгач, Хучбаров кранларни синдиришга буйруқ беради ва гаровга олинганларга сув берган одамни ўлдириш билан таҳдид қилади.
Гаровдагиларнинг эслашларига кўра, террорчилар ўзларини худди ташқаридан буйруқ кутаётгандек тутишган, аммо уларнинг режалари негадир пучга чиққан. Тезкор штаб томонидан гаровга олинганларга сув, озиқ-овқат ва дори-дармон етказиб беришга уринишлар иккинчи куннинг охиригача давом этади, аммо жангарилар барча таклифларни рад этади.
Учинчи кун
Учинчи куни эрталаб гаровга олинганлар шу даражада чарчайдики, улар террорчиларнинг таҳдидларига зўрға жавоб қайтаришади. Кўпчилик, айниқса болалар ва қандли диабет билан оғриганлар ҳушидан кетишади.
Тахминан соат 11:00 да Михаил Гуцериев биринчи куни деразадан ташланган эркакларнинг жасадларини эвакуация қилиш тўғрисида террорчилар билан келишиб олади. Соат 12:40 да Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг тўртта қутқарувчиси бўлган машина мактаб биносига этиб борди ва қутқарувчилар жангари назорати остида жасадларни эвакуация қилишга киришадилар.
Портлашлар
Соат 13:05 да спорт залида кетма-кет ярим дақиқа оралиғида иккита кучли портлаш юз беради, бунинг натижасида том қисман қулаб тушади. Портлашлардан сўнг террорчилар дарҳол қутқарувчиларга қарата ўт очишади. Дмитрий Кормилин ўша ерда ўлдирилган, Валерий Замараев эса оғир жароҳат олган ва кейин қон йўқотишидан вафот этган; қолган икки қутқарувчи енгил жароҳат олган эди. Бир неча дақиқадан сўнг гаровга олинганлар деразалардан сакраб тушади ва кириш эшиги орқали мактаб ҳовлисига югуради. Жанубий қанотдаги террорчилар уларга автомат қурол ва гранатадан ўқ узган, натижада 29 киши ҳалок бўлган.
Жангарилар тирик қолган одамларни спорт залидан мажлислар зали ва овқатланиш хонасига кўчиришни бошлайди. Шу билан бирга, террорчилар автомат ва гранаталар ёрдамида мустақил равишда ҳаракатлана олмайдиган гаровдагиларнинг кўпчилигини ўлдириб юборган. Гимназиядаги портлашлардан сўнг тезкор штаб мактабдаги вазиятга ойдинлик киритиш ва жангариларни музокараларни давом эттириш зарурлигига ишонтириш мақсадида террорчилар билан боғланишга ҳаракат қилади.
Биринчи портлашлардан беш дақиқа ўтиб Валерий Андреев Марказий хавфсизлик хизмати бўлинмаларига гаровга олинганларни қутқариш ва террорчиларни зарарсизлантириш бўйича операцияни бошлашни буюрган.
14:51 да Беслан ёнғин хизмати спорт залида ёнғин содир бўлганлигини қайд этади, аммо тезкор штабнинг буйруғи бўлмаганлиги сабабли ўт ўчирувчилар ёнғинни фақат соат 15:20 да ўчира бошлади ва ёнғин биринчи ярим соат маҳаллий аҳоли томонидан ўчирилади. Ёнғин соат 21:09 да ўчирилган ва шундан сўнг ўт ўчирувчилар такрорий ёнғинларнинг олдини олиш мақсадида хонани умумий совутиш учун залга сув ташлайди.
Қамал
Террорчилар ҳужумга пухта тайёргарлик кўрди: бинони тўсиб қўйгандан сўнг, қамалнинг уч кунида улар захира ўқ отиш нуқталарини жиҳозлади. Овқатланиш хонасида жойлашган пулемёт пункти ёрдамида террорчилар мактабнинг биринчи қаватининг бутун йўлагидан ўт очишлари мумкин эди.
Марказий хавфсизлик хизмати жангчиларининг бинога кириб келиши учта асосий йўналиш бўйича амалга оширилди: жанубий қанот (овқатланиш хонаси ва устахоналар), спорт зали ва кутубхона. Жанубий қанот яқинида Марказий хавфсизлик хизматининг тезкор-жанговар гуруҳлари биринчи портлашлардан 25–30 дақиқадан сўнг жанговар позицияларни эгаллади, аммо тўсиқлар билан ўралган деразалар бинога бир соатдан кўпроқ вақт давомида киришга имкон бермади.
Тахминан соат 13:50 да 58-армия зобитлари спорт залига деразадан кириб, биноларни тозалашга киришди. Бу вақтда террорчилар гимназия бўйлаб жойлашган ошхонадан пулемёт ва граната ўқ отиб, болалар ва аёлларни «жонли қалқон» сифатида деразаларда туришга мажбур қилди. Асосий махсус кучлар гуруҳини бинога олиб кириш буйруғи Федерал хавфсизлик хизмати Марказий хизмат кўрсатиш марказининг бошлиғи Александр Тихонов томонидан соат 15:05 да берилган.
Махсус кучлар операция бошланишида йўқотишларга дуч келишган: «Вимпел» подполковниги Дмитрий Разумовский, унинг вазифаси жангариларнинг ўқ отиш нуқталарини аниқлаш ва йўқ қилиш эди, мактаб ҳовлисида террорчи снайпер томонидан ўлдирилган.
15:20 да полковник Виталий Демидкин бошчилигидаги «Альфа» ва «Вимпел» ходимларидан иборат ҳужум гуруҳи спорт зали яқинидаги ўқув биносининг биринчи қаватининг деразаларига йўл олади ва овқат хонасига олиб борадиган йўлакка кирадилар. У ерда улар жангариларнинг пулемёт экипажи томонидан ўққа тутилади; отишма пайтида махсус кучлар майори Роман Катасонов («Вимпел») ўлик даражада яраланган ва ўша ерда вафот этган.
Узоқ давом этган курашлардан сўнг соат 18:00 га қадар гаровга олинганларни бинодан эвакуация қилиш тугалланади ва «Алфа» ва «Вимпел» оператив-жанговар гуруҳлари мактабнинг қанот биноларини тозалашни давом эттирди. Хусусан, меҳнат идораларидан бирида темир машиналар остида яширинган бир нечта жангарилар «Вимпел» жангчилари томонидан йўқ қилинади. Террорчиларнинг ўқ отиш жойларининг қолган қисми миналаштирилгани тўғрисида маълумот олгандан сўнг махсус кучлар маркази қўмондони Тихонов шахсий таркибда янги йўқотишларга йўл қўймаслик учун махсус кучлар бўлинмаларини мактабдан олиб чиқиб кетиш тўғрисида қарор қабул қилади.
Террорчиларни йўқ қилиш бўйича операция деярли ярим тунгача давом этади.
Қанча одам ҳалок бўлди?
Бесландаги теракт натижасида 333 киши вафот этди, уларнинг аксарияти гаровга олинган, шу жумладан 186 нафари болалар эди. Террористик ҳужумнинг сўнгги қурбони 33 ёшли Элена Авдонина бўлиб, у 2006 йил декабрь ойида шифокорларнинг саъй-ҳаракатларига қарамай вафот этди. 66 оилада иккитадан олтитагача одам вафот этди, 17 бола етим қолди (оғир психологик травма натижасида вафот этган қурбонларнинг қариндошлари бу рақамларга киритилмаган).
Шунингдек, бинога бостириб кириш пайтида федерал хавфсизлик хизматининг 10 ходими ўлдирилган– бу Россия махсус кучлари тарихидаги битта операцияда энг катта йўқотиш. Ўлганлар орасида учта ҳужум гуруҳининг барча қўмондонлари бор эди: подполковник Олег Илйин, подполковник Дмитрий Разумовский (иккаласи ҳам «Вимпел») ва майор Александр Перов («Алфа»). Уччаласи ҳам вафотидан кейин Россия Қаҳрамони унвонига номзод бўлишган. Шунингдек, ушбу унвон ўлимидан кейин «Вимпел» лейтенанти Андрей Туркинга ҳам берилган, у террорчи томонидан ташланган гранатани танаси билан тўсиб қолган эди.
Вафот этган ходимларининг 10 эмас, балки 11 та бўлгани ҳақидаги миш-мишлар «Вимпел» гуруҳларидан бирининг қўмондони Вячеслав Бочаровнинг ўлим сонига киритилгани билан боғлиқ эди. Ҳужум пайтида Бочаров бошидан тан жароҳати олди, натижада унинг юзи таниб бўлмас ҳолатга келади. Бир неча кундан сўнг касалхонада Бочаров ўзига келиб, исмини қоғозга ёзишга муваффақ бўлади. Ҳужум пайтида кўрсатилган жасорат ва қаҳрамонлиги учун Вячеслав Бочаровга Россия Қаҳрамони унвони берилган.
Ўлганларнинг шахсини ва ўлим сабабларини аниқлашни ўз ичига олган суд-тиббий экспертиза ўта оғир шароитларда ўтказилди: Суд-тиббий экспертиза бюросининг туман бўлими бундай ўликларни қабул қилишга тайёр эмас эди ва жасадлар очиқ ҳавода тўпланганди. Қўшимча қийинчиликларга эса қидирув функцияларининг тизимлаштирилмаганлиги ва битта ахборот марказининг йўқлиги сабаб бўлган.
2004 йил 12 сентябргача 329 марҳумнинг жасадини текширилган ва 213 ҳолатда қуйидаги ўлим сабаблари аниқланган:
- ўқ отиш жароҳатларидан – 51 киши (текширилганлар умумий сонининг 15,5%и);
- умуний жароҳатлардан – 148 киши (45%);
- термик куйишдан – 10 киши (3%);
- тўмтоқ нарсалар билан жароҳатланишдан – 4 киши (1,2%)
116 та (35,6%) ҳолатларда жасадларнинг ўлим сабаблари аниқланмаган.
Яраланганлар
4 сентябрь куни эрталаб Беслан ва Владикавказ касалхоналарига 700 дан ортиқ ярадорлар ётқизилди, уларнинг ярмидан кўпи болалар эди. Кўплаб ярадорлар Фавқулодда вазиятлар вазирлиги авиацияси томонидан турли федерал тиббиёт марказларига эвакуация қилинган.
Террористик ҳужум натижасида яраланганларнинг аниқ сони маълум эмас, чунки экспертизалар Шимолий Осетия, Москва ва Ростов вилоятида ўтказилган. Бесландаги теракт ҳолатларини ўрганиш бўйича Федерал парламент комиссиясининг ҳисоботига кўра, ярадорларнинг умумий сони 783 кишини, шу жумладан, 728 нафар гаровга олинганлар ва 55 нафар Россия федерал хавфсизлик хизмати, ички ишлар идоралари, Фавқулодда вазиятлар вазирлиги ходимлари ва ҳарбий хизматчиларни ташкил этади. Беслан шаҳрининг расмий веб-сайтига кўра эса ярадорлар сони 800 нафардан ошган. Шулардан 72 та бола ва 69 катта ёшли киши ногирон бўлиб қолган!
Европа инсон ҳуқуқлари судига даъво
2007–2011 йилларда 400 дан ортиқ теракт қурбонлари Европа инсон ҳуқуқлари судига аризаларини топширди. Баёнотлар битта ишда «Тагаева ва бошқалар Россияга қарши» умумий ном остида бирлаштирилди. Даъвогарлар Россия «Инсон ҳуқуқлари тўғрисида»ги Европа конвенциясининг бир қатор моддаларини, хусусан, 2-моддасини («Ҳаёт ҳуқуқи») бузган деб даъво қилдилар. 2015 йил июнь ойида дастлабки тингловлар чоғида шикоятларнинг аксариятини қабул қилинган деб эълон қилинди.
Теракт даврида ОАВ фаолияти
Бесланда мактаб эгаллаб олинганидан бир неча соат ўтгач, маҳаллий ва федерал ОАВ ўз ишларини бошлади. 3 сентябрга қадар шаҳарда 60 дан ортиқ журналистик телевизион гуруҳлар иш олиб борди. Кўпгина журналистларнинг фикрига кўра, мактабга ҳужум қилиш бошланишидан олдин уларнинг иши ҳокимият томонидан босимга дучор қилинмаган. Журналистлар шаҳар атрофида эркин ҳаракат қилди. Шу билан бирга, баъзи журналистларнинг касалхоналар палаталари ва ўликхоналарга кириб олганлари норозиликларга сабаб бўлди. Оналарни сўроқ қилиш бир неча уларнинг ҳушидан кетишларига олиб келди, натижада баъзи журналистлар маҳаллий эркаклар томонидан калтакланди.
Жабрланганларга ёрдам
Бесландаги террористик ҳаракат бутун дунёда кескин реакцияга сабаб бўлди, натижада 3 сентябрь куни Бесланга Россиядан ҳам, бошқа мамлакатлардан ҳам катта миқдордаги гуманитар ёрдамлар кела бошлади. 20 сентябрга қадар Шимолий Осетия 250 тоннадан ортиқ гуманитар ёрдам, шу жумладан,дори-дармон, кийим-кечак, озиқ-овқат ва тиббий асбоб-ускуналарни қабул қилиб олди.
Бироқ молиявий ва бошқа ёрдамларнинг кўплигига қарамай, уни тарқатиш кўпинча можаролар ва жанжаллар билан бирга бўлган. Озиқ-овқат, кийим-кечак ва асбоб-ускуналарнинг бир қисми омборларда тўпланиб қолди, иқтисодий жиноятлар департаменти, жамоат қўмиталари ва журналистларнинг гуманитар ёрдамнинг сарфланиши устидан кузатувларига қарамай, ёрдам мақсад қилинган кишиларга етиб бормади.
Ҳукумат қарорига биноан, терактда ҳалок бўлганларнинг оилаларига марҳум учун 100 минг рубль ва уни кўмиш учун 18 минг рубль ажратилган. Террористик ҳужум натижасида оғир ва ўртача даражада тан жароҳати олганларнинг ҳар бирига 50 минг рублдан ажратилган. Тўловларни қабул қилиш марҳум билан муносабатларни тасдиқловчи керакли ҳужжатларни ва ушбу теракт натижасида ўлим ёки жароҳат олиш фактини тўплаш зарурати билан мураккаблашди. Шу муносабат билан, қурбонларнинг аҳволини енгиллаштиришни истаганларнинг кўпчилиги Бесланга келиб, шахсан пул етказиб беришган ёки бошқа ёрдам кўрсатган.
2006 йилда Алагир шаҳридаги Алан монастирида теракт қурбонлари учун реабилитация маркази очилди. 2011 йилда жабрланганларнинг оилаларига ижтимоий ёрдам кўрсатиш марказининг қурилишини якунлаш учун федерал бюджетдан 27 миллион рубль ажратилди.
Ҳужумга учраган мактаб бугун
2011 йил ўрталарига қадар 1-сонли мактаб биноси ва унинг атрофи деярли ташландиқ эди. Ҳужум содир этилган йилни ҳисобга олмаганда, бу ерга асосий ташриф буюрувчилар қурбонларнинг дўстлари ва қариндошлари бўлган. Маҳаллий аҳолининг сўзларига кўра, хароба бўлган бинога вақти-вақти билан уйсизлар ва гиёҳвандлар ташриф буюрган, дастлабки бир неча йил ичида мактаб талончилар томонидан ҳам босқинларга учраган.
Бинонинг келажакдаги вазифаси тўғрисида кўплаб муҳокамаларга қарамай узоқ вақт давомида келишувга эришилмади. Ғоялар қаторида қурбонлар хотирасига ёдгорлик ўрнатиш ва православ черковини қуриш кабилар бор эди.
2011 йил май ойи охирида мактаб биносининг алоҳида конструктив элементларини демонтаж қилиш бошланди ва теракт қурбонлари хотирасига ёдгорлик мажмуасини қуриш ишлари бошланди. Лойиҳани ишлаб чиқиш Европа Иттифоқининг қатор мамлакатлари ҳудудида тарихий объектларни тиклаш бўйича тажрибага эга бўлган «Доктор Крекелер» (Германия) фирмасига юклатилган. Спорт зали атрофида эсдалик гулчамбарининг рамзи бўлган олтин рамка ўрнатилди. Рамка 11 метр баландликдаги 106 бетон устунлардан ясалган. Ёдгорлик 2012 йилда очилган, шундан сўнг мактабнинг қолган биноларини сақлаб қолиш ишлари бошланган. Иш пайтида, 2004 йил 3 сентябрдаги жанг пайтида жиддий зарар кўрган жанубий қанот демонтаж қилинган.
Шунингдек, терактда ҳалок бўлганлар хотирасига Флоренция, Кастелново ди Сотто, Сан-Марино, Москва, Санкт-Петербург, Владикавказ, Уляновск, Орск ва Липетск вилоятида ёдгорликлар ўрнатилган.
Террористик ҳужумнинг маданиятдаги акси
Террористик ҳужум ҳақида гаровдагилар ва қутқарув операцияси қурбонлари хотирасига бағишланган 20 дан ортиқ ҳужжатли фильмлар суратга олинди. Масалан, 2006 йилда Голливуд студияси америкалик журналист Кристофер Чиверснинг «Мактаб» мақоласини фильмга мослаш ҳуқуқини сотиб олаётгани эълон қилинди ва 2010 йилда Британиянинг «Беслан» фильмини намойиш этиш режаси эълон қилинди; 2011 йилда «Дадамнинг қизи» рус фильмининг яқинда чиқиши ҳақида ҳақида хабар берилди, унинг сюжети ҳам 2004 йил сентябрь воқеаларига асосланган эди.
