Марказий Осиёнинг нодир ер бойликлари: АҚШ, Европа ва Хитой ҳақиқий курашга киришди!

Камёб ер элементлари мавзуси халқаро сиёсатда тез суръатда долзарблашиб, геосиёсий келишувларнинг асосий объектларидан бирига айланаётганга ўхшайди.

Маълумки, Украина президенти Владимир Зеленский Вашингтоннинг Россияга қарши урушда қўллаб-қувватлашини таъминлаш ва АҚШдан узоқ муддатли хавфсизлик кафолатларини олиш учун ўз мамлакатидаги камёб ер элементлари захираларидан фойдаланиб, Доналд Трамп билан "манфаатли келишув" тузишга ҳаракат қилган.

Бу мавзу чиндан ҳам Трампнинг эътиборини тортди, бироқ Украинанинг ер ресурслари устидан АҚШнинг тўлиқ назоратини кўзда тутувчи шартнома шунчалик камситувчи эдики, Зеленский ундан воз кечишга мажбур бўлди. Натижада Трампнинг Зеленский билан шундоқ ҳам мураккаб бўлган муносабатлари бутунлай ёмонлашди, АҚШ маъмурияти Украина президентига нисбатан ошкора ҳужумларни бошлади, Вашингтонда эса Россия ва унинг президенти ҳақида фақат ижобий оҳангда гапира бошлашди.

Шундан сўнг Украина томони АҚШ вакиллари билан қизғин музокаралар ўтказиб, Киев учун нисбатан мақбул бўлган нодир металлар бўйича келишув лойиҳасини ишлаб чиқишга муваффақ бўлди. Зеленский бу ҳужжат билан шахсан Вашингтонга борган, бироқ Трамп билан муносабатларни йўлга қўя олмаган. Овал кабинетда XXI асрдаги энг шов-шувли дипломатик можаро юз берди ва нодир металлар бўйича келишув имзоланмади.

Албатта, бундай имкониятни қўлдан бой беролмаган Россия дарҳол нодир металларнинг энг катта захиралари айнан унда эканлигини эълон қилди, шундан сўнг президент Путин Трампга бу соҳада ҳамкорлик қилишни очиқчасига таклиф қилди.

Оқ уйнинг нодир ер элементларига қизиқиши ортиб бораётганини кўрган Беларус президенти Александр Лукашенко ҳам ўз мамлакати ҳудудида бундай металларни қидиришни буюрди.

Ва ниҳоят, бу мавзу, афтидан, АҚШнинг янги маъмуриятининг ушбу фойдали қазилмаларнинг бой конларига эга бўлган Марказий Осиё давлатлари билан муносабатларида ҳал қилувчи роль ўйнаши мумкин. Америка вакиллари сўнгги бир неча кун ичида Қозоғистон расмийлари билан нодир металлар конларини ўзлаштириш бўйича музокаралар олиб боргани бежиз эмас.

13 март куни АҚШ энергетика вазири Крис Райт Хюстондаги энергетика конференцияси доирасида қозоғистонлик ҳамкасби Алмасадам Саткалиев билан бу мавзуни муҳокама қилди.

Шунингдек, кеча АҚШ давлат котиби Марко Рубио Қозоғистон бош вазири ўринбосари, ташқи ишлар вазири Мурат Нуртлеу билан мулоқотда нодир металлар соҳасидаги ҳамкорлик ҳақида гапирган эди.

Рубио, хусусан, Қўшма Штатлар "энергетика, телекоммуникация ва энг муҳим фойдали қазилмалар соҳаларида иқтисодий алоқаларни чуқурлаштириш мақсадида Қозоғистон билан ҳамкорлик қилишга умид қилаётганини" айтди.

Марказий Осиёдаги нодир металлар захираларига нафақат АҚШ қизиқиш билдирмоқда - Европа Иттифоқи ҳам минтақанинг "табиий хазиналари" учун курашга қўшилди.

Маълум қилинишича, халқаро ҳамкорлик бўйича еврокомиссар Ёзеф Сикела 12 март куни минтақа мамлакатлари бўйлаб олти кунлик турни бошлаган. Европа комиссарининг асосий мақсадларидан бири Марказий Осиё мамлакатларининг тоғ-конь саноатига потенциал инвестиция имкониятларини ўрганишдир.

Европа Иттифоқи баёнотида қайд этилишича, Сикелнинг ташрифи чоғида муҳим минераллар мавзуси минтақа давлатлари раҳбарлари билан муҳокама қилинадиган тўртта мавзудан бири бўлади. Шу билан бирга, Брюссел "энг яхши амалиётларни илгари суриш, янги иш ўринларини яратиш ва иқтисодий барқарорликни мустаҳкамлашга" интилмоқда.

Бундан ташқари, Сикела Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари билан транспорт, рақамли алоқа, сув ресурслари, энергетика ва экология соҳаларида инфратузилмани ривожлантириш масалаларини муҳокама қилишни режалаштирмоқда.

Маълум бўлишича, Ёзеф Сикела Ўзбекистонга ташрифи давомида Олмалиқ конь-металлургия мажмуасига ташриф буюришни режалаштирган.

Эслатиб ўтамиз, кам учрайдиган ер металларига қизиқиш минтақага Францияни ҳам жалб этган омиллардан бири бўлди. Яқинда Ўзбекистон ва Франция 5 миллион долларлик фойдали қазилмаларни қазиб олиш лойиҳасини ишлаб чиқиш бўйича асосий келишувга эришган эди. Ҳужжат Президент Шавкат Мирзиёевнинг Парижга давлат ташрифи арафасида, 11 март куни бўлиб ўтган Ўзбекистон-Франция бизнес-форуми доирасида Ўзбекистон Геология вазирлиги ва Франция Геология хизмати томонидан имзоланди.

Томонлар Ўзбекистон ҳудудида стратегик аҳамиятга эга минералларни, жумладан, таркибида фойдали қазилмалар мавжуд бўлган кўмир кулини геологик-техник жиҳатдан ўрганиш лойиҳасини амалга оширишдан манфаатдорликларини билдирди.

Мутахассисларнинг фикрига кўра, замонавий қурилмаларнинг аксариятини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган нодир ер элементларининг тақчиллиги АҚШ ва Европа Иттифоқини Марказий Осиёни потенциал таъминот манбаи сифатида кўриб чиқишга ундамоқда.

"Омиллар мажмуи Марказий Осиёни, айниқса, табиий бойликларга бой Қозоғистонни, шунингдек, Ўзбекистон ва Тожикистонни анъанавий таъминотчиларга, биринчи навбатда Хитойга нисбатан энг мақбул муқобилга айлантирмоқда," - дейилади Австралиянинг Lowy Institute ташкилоти томонидан 2024 йил охирида эълон қилинган таҳлилда. - "Юзага келган вазиятда Марказий Осиё кон-қазилма саноатида сезиларли улушга эга бўлишга интилаётган АҚШ ва Европа Иттифоқи саъй-ҳаракатларини кучайтириши ва рақобатчиларни қувиб етиши лозим, чунки Хитой бу минтақада аллақачон етакчи ўйинчи сифатида мустаҳкам ўрнашиб олган."

Микрочиплар ишлаб чиқаришнинг жадал ўсиши ва "яшил" энергетиканинг ривожланиши туфайли Хитойнинг муҳим минералларга бўлган ички талабининг ортиб бориши унинг Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодиётининг ушбу секторига бўлган стратегик қизиқишини янада кучайтирмоқда. Аслида Пекин аллақачон етакчи ўринларни эгаллаб олган, айниқса Қирғизистон ва Тожикистонда хитойликлар нодир ер элементлари қазиб олишнинг деярли барча жойларини назорат қилмоқда.

Австралиялик таҳлилчилар таъкидлашича, ҳозирда минтақада камёб ер элементларини қазиб олиш кўлами чекланган бўлса-да, АҚШ ва Европа Иттифоқи келажакдаги лойиҳаларнинг сезиларли улушини қўлга киритиш имкониятига эга. Бунинг сабаби, Марказий Осиё раҳбарлари чет эл сармоялари ва технологияларисиз ўз табиий бойликларини тўлиқ ўзлаштиришнинг иложи йўқлигини англаб етганлар.

"Улар [Қозоғистон, Ўзбекистон ва Тожикистон раҳбарлари] ҳамкорликдаги саъй-ҳаракатлар стратегик аҳамиятга эга бўлган минералларни қазиб олишда кўпроқ ютуқларга эришиш имконини беришини тушуниб етдилар. Бу эса ўз навбатида уларнинг мамлакатларига глобал етказиб бериш занжирида муносиб ўрин эгаллашини таъминлайди," - дея ёзади Lowy институти.