«Uyg‘onayotgan» Agdam: arman asoratlari unutilmoqda (FOTOGALEREYa)

1993 yil 23 iyul. Arman qo‘shinlari 1988 yil oxiridan besh yil davom etgan og‘ir janglardan so‘ng Agdamni qo‘lga kiritdi. 1994 yil 12 maygacha davom etgan harbiy bosqinchilik natijasida armanlar Agdam viloyati hududining 8467 kv.km, ya’ni umumiy maydonining 77,4 foizini bosib oldi. Oqibatlar ayanchli edi — Agdam shahri va 89 ta qishloq misli ko‘rilmagan shafqatsizlik bilan vayron qilindi. 5 yildan ortiq davom etgan qonli janglarda 5897 nafar Agdam farzandi shahid bo‘ldi, 3531 kishi nogiron, 1871 nafar bolalar esa yetimga aylandi. 126 mingdan ortiq (1993) Agdam aholisi uylarini tashlab ketishga majbur bo‘ldi.

Eng go‘zal ozar mintaqalaridan biri

Agdam — Ozarbayjonning eng katta va go‘zal mintaqalaridan biri bo‘lib, 1747 yilda shahar maqomini olgan. Olimlarning fikriga ko‘ra, qadimgi turkiy tildan tarjima qilingan «Agdam» nomi «kichik qal’a» degan ma’noni anglatadi. Manbalarda ta’kidlanishicha, qadimda bu hududda yashab kelgan turkiy tilli qabilalar o‘z chegaralarini dushman hujumlaridan himoya qilish uchun asosan kichik qal’alar qurganlar. Yillar o‘tishi bilan tarix davomida tobora ko‘payib borayotgan bu qal’alardan biri oxir-oqibat Agdam shahriga aylandi.

1930 yil 8 avgustda Agdam ma’muriy viloyati tuzildi. 188,4 ming kishilik aholi juda tez rivojlandi, qishloqlar va shaharning o‘zi infratuzilmasi kundan-kunga kengayib, go‘zallashib bordi. Yaqin atrofdagi oq tosh karyerasi shahar qiyofasiga favqulodda go‘zallik qo‘shib, turli me’moriy uslublarda oq tosh bilan qoplangan uylarni tezda qurish imkonini berdi. Viloyat 1 shahar, 2 posyolka (Guzanli va Acharli) va 123 qishloqdan iborat edi.

Oziq-ovqat, yengil sanoat va dehqonchilik rivojlangan

Agdam oziq-ovqat va yengil sanoat rivojlangan viloyat bo‘lib, bu yerda dehqonchilik ham rivojlangan. Bosqingacha stanoksozlik, aerokosmik va aloqa uskunalari zavodlari, mashinasozlik zavodi, traktor va avtomobil ta’mirlash zavodi, asfalt, konserva, neft xomashyosi, ipak to‘qish kabi turdagi og‘ir sanoat, paxta, vino zavodlari, mexanizasiyalashgan novvoyxonalar, gilam to‘qish va don mahsulotlari, qurilish materiallari va go‘sht mahsulotlari zavodlari, ikkita temir yo‘l vokzallari va aeroport, avtomobillarga xizmat ko‘rsatish shoxobchalari, maishiy xizmat ko‘rsatish zavodi, elektr tarmoqlari, elektrlashtirish va qishloq xo‘jaligini mexanizasiyalash. stansiyalari, Uzeyir Hojiboyev nomidagi musiqa kolleji, A.Haqverdiyev nomidagi Agdam davlat drama teatri mavjud edi. Shuningdek, 38 ta kolxoz-sovxoz, 24 ta qurilish-montaj boshqarmasi, 12 ta sanoat korxonasi, 74 ta maktab, 105 ta tibbiyot muassasasi, 271 ta madaniyat uyi, 99 ta klub ishg‘ol ostida qoldi.

Qadimiy tarixga boy

Agdam qadimiy tarixiy obidalarga ham boy. 1950 yillarda bu yerda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar Agdamda qadimiy odamlar manzilgohlari mavjudligini tasdiqladi. Atoqli arxeolog Ideal Narimanovning Ucho‘g‘lontepada olib borgan arxeologik qazishmalari shuni isbotladiki, bundan olti-etti asr ilgari mis davrida bu yerda yashagan qadimiy odamlar dehqonchilik va chorvachilik bilan yaxshi tanish bo‘lgan.

Agdam viloyatida yuzlab tarixiy, me’moriy va san’at yodgorliklari bo‘lgan. Ko‘p sonli ob’ektlarni to‘liq sanab o‘tish qiyin, ammo Agdam shahridagi O‘zerlik tepa yodgorligi, Xachinderbend qishlog‘idagi Gutlu Sari Musa o‘g‘li maqbarasi (1314 yilga oid) kabi qadimiy tarixiy madaniy yodgorliklarni ta’kidlash kerak. Kengerli qishlog‘idagi qabr va tosh haykallar (XIV asr), Papravend qishlog‘idagi qabrlar, masjid (XVIII asr) va Xonog‘lu qabri (XVII asr), Agdam shahridagi Panahalixonning «Imaret»i (XVIII asr) , mashhur shoira Natavon va uning o‘g‘li maqbarasi (XIX asr), Shohbulog‘ qal’asi va boshqalarni alohida ta’kidlash joiz.

Shuningdek, mashhur olim Xudu Mamedov tomonidan qurilgan non muzeyi 1983 yildan 1993 yilgacha faoliyat ko‘rsatgan va qadimiy va o‘rta asrlarga oid ko‘plab noyob eksponatlarni o‘zida jamlagan. Ular orasida qadimiy bug‘doy donlarining toshga aylangan namunalari, dehqonchilikka oid ko‘plab qimmatli kitob va qo‘lyozmalar, qadimiy dehqonchilik qurollari (omochlar, oddiy va tishli o‘roqlar, qo‘l tegirmonlari) va boshqalar bor edi.

Agdam dunyoga mashhur qorabog‘ ot zotini etishtirish bilan ham mashhur bo‘ldi. Chorvachilik fermasi 1949 yilda o‘z faoliyatini boshlagan, keyinchalik 1960 yillarda qishloq xo‘jaligining o‘sishi bilan birga ot poygasiga qiziqish kuchaygan.

Bosqin iskanjasida

Agdam viloyati mojaroning birinchi kunidanoq Ozarbayjonning eng ko‘p jabrlangan viloyatlaridan biri bo‘ldi. 1988 yilning so‘nggi oylarida Armanistonda yashovchi o‘n ming ozarbayjon o‘z vatanlaridan quvg‘in qilindi va faqat Agdam viloyatidan boshpana topdi. Butun Tog‘li Qorabog‘ning bosib olinishi (1992) bilan qoniqmagan Armaniston Tog‘li Qorabog‘ bilan chegaradosh hududlarda o‘zining agressiv bosqinchilik siyosatini davom ettirdi.

Shushi, Lochin va Kelbajarni bosib olgach, armanlar Agdamni o‘zlariga bosqinchilik siyosati markazi qilib tanladilar. Armanlar bu hududni egallash uchun keng ko‘lamli harbiy operasiya boshladi. 1993 yil 23 iyulda 1988 yil oxiridan besh yil davom etgan og‘ir janglardan so‘ng Agdam qo‘lga kiritildi. 1994 yil 12 maygacha davom etgan harbiy bosqinchilik natijasida armanlar Agdam viloyati hududining 8467 kv.km, ya’ni umumiy maydonining 77,4 foizini bosib olishga muvaffaq bo‘ldi. Bosqindagi Agdam shahri va 89 qishloq misli ko‘rilmagan shafqatsizlik bilan vayron qilindi. Agdam mudofaasi uchun 5 yildan ortiq davom etgan qonli janglarda Agdamning 5897 nafar farzandi shahid, 3531 nafari nogiron, 1871 nafar bolalar esa yetim bo‘ldi. 126 mingdan ortiq (1993) Agdam aholisi uylarini tashlab ketishga majbur bo‘ldi.

Hududdagi tarixiy, madaniy va me’moriy yodgorliklarning aksariyati to‘liq yoki qisman vayron qilindi. Muzeylar talon-taroj qilindi, yodgorlik va artefaktlar o‘g‘irlanib, Armaniston va boshqa mamlakatlarga olib ketildi. Arman vandalizmi qurbonlari orasida Non muzeyi, Tarixiy-geografik muzey, mashhur tarchi Gurban Pirimov muzeyi va San’at galereyasi bor. Agdam shahri markazidagi qadimiy me’moriy va diniy yodgorlik bo‘lgan va hududdagi yagona masjid Juma masjidi ham zo‘ravonlar hujumlariga uchradi: minora jiddiy shikastlandi, shifti vayron bo‘ldi, devorlardagi muqaddas yozuvlar butunlay o‘chirib tashlandi. Arman vandallari bu masjiddan otxona sifatida foydalandi.

2008 yilda arman vandalizmi faktlarini qayd etgan “Lonely Planet” jurnali Agdamni «Kavkazning Xirosimasi» deb atagan va 2010 yilda Al-Jaziraning onlayn versiyasiga ko‘ra, Agdam «arvoh shaharlar» ro‘yxatiga kiritildi.

Agdam uyg‘onmoqda

2020 yilning 10 noyabr kuni Rossiya, Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasida Ikkinchi Qorabog‘ urushini tugatish uchun imzolangan uch tomonlama tinchlik bitimi natijasida 2020 yilning 20 noyabr kuni Agdam viloyati arman ishg‘olidan ozod qilindi.

Ozarbayjon hukumati tomonidan olib borilgan ishlar natijasi o‘laroq Agdamda bir qator bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi va oshirilmoqda. Hududda bosqinchilik asoratlari tezda bartaraf etilmoqda.

Xususan, 2021 yilning birinchi yarmida Barda-Agdam avtomobil va temir yo‘lini tiklash ishlari boshlandi. 2021 yil may oyida shaharda restavrasiya ishlari boshlandi. 2022 yil 16 avgustda shahar bosh rejasi tasdiqlandi. 2023 yil 24 dekabrda esa uzunligi 44,5 km bo‘lgan Barda-Agdam avtomobil yo‘li foydalanishga topshirildi. Yo‘l 20 dan ortiq aholi punktlarini qamrab oladi.

Shahar ichidagi yo‘llar qurilishi davom etmoqda. Shahar ichidagi avtomobil yo‘llarining umumiy uzunligi 191,1 kilometrni tashkil etadi. 2023 yil 24 dekabrda to‘rtinchi va beshinchi turar-joy majmualarida qurilish boshlandi. Qayta tiklashning ikkinchi bosqichida 1268 ta xonadon qurilishi rejalashtirilgan. 2024 yil 19 sentyabrda Imaret majmuasi restavrasiyadan so‘ng ochildi.

Madaniyat

1937 yildan 1993 yilgacha (uzilishlar bilan) shaharda Agdam davlat drama teatri faoliyat ko‘rsatib, hozirda Agdam viloyati, Kuzanli qishlog‘ida o‘z faoliyatini davom ettirmoqda.

Agdam musiqiy merosining muhim qismi an’anaviy mug‘om musiqasi edi; Shaharda Agdam mug‘om maktabi bo‘lib, u erda «Qorabog‘ bulbullari» ansambli ijro etgan.

Sport

Shaharda Ozarbayjon Premyer-ligasida ishtirok etuvchi «Qorabog‘» FK professional futbol jamoasi mavjud. Imaret stadioni Qorabog‘ urushi paytida vayron qilingan edi. 2024 yil 19 sentyabrda esa 19,2 gektar maydonda 11700 tomoshabinga mo‘ljallangan yangi stadion qurilishi boshlandi. Stadion UEFA 4-toifali talablariga javob beradi. Maydon tabiiy chimga ega bo‘ladi.