Tadbirkorlik faoliyati: konstitusiyaviy kafolat nima beradi?

Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyati kafolatlarining Konstitusiya normalari orqali mustahkamlanishi kelajakda biznesni ma’muriy va boshqaruv jihatidan nazorat qilishning keskin qisqarishiga, sof raqobatning rivojlanishiga, mulkdorlar keng qatlamining shakllanishiga hamda monopolistik harakatlarning cheklanishiga olib kelishi mumkin.

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish borasida bir qator ijobiy o‘zgarishlar yuz bermoqda. Shu bilan birga, tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlari va kafolatlarini mustahkamlash, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan keng qamrovli iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda.

Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan korxonalarning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash masalalari hozirgi kunda tobora dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Tadbirkorlikni rivojlantirishdagi turli xil omillarning o‘zgaruvchanligi, o‘z navbatida, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayniqsa, turli darajada qabul qilinayotgan qarorlar, normativ-huquqiy hujjatlar hamda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning ayrim jihatlari tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati barqarorligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Shuning uchun butun dunyoda tadbirkorlik sub’ektlarini rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda.

Bu borada davlatimiz rahbarining 2021 yil 20 avgust kuni tadbirkorlar bilan bo‘lgan uchrashuvda ular tomonidan 15 mingdan ortiq savol, taklif va tashabbuslar berilgan yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakilning (Biznes-ombudsman) ma’lumotlariga ko‘ra, 5211 ta murojaat kelib tushgan. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, so‘nggi yillarda yurtimizda tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash borasida tizimli ishlar amalga oshirilishiga qaramay, hamon sohada yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Bular ichida xususiy mulk bilan bog‘liq muammolar, kredit olishdagi kamchiliklar hamda ularning huquqlarining buzilishiga oid masalalarni alohida ta’kidlab o‘tish lozim.

Mamlakatimizda konstitusiyaviy islohotlarni amalga oshirish bilan bog‘liq jarayonda Konstitusiyaviy komissiyaga aholi, tashkilot va korxonalar tomonidan ham tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish, unga erkinlik yaratish borasida bir qancha takliflar kelib tushgan. Shu bilan birga, joriy yilning 20 iyun kuni davlat rahbarining Konstitusiyaviy komissiya a’zolari bilan bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida mazkur masalaga alohida to‘xtalib o‘tdi. Jumladan, “Iqtisodiyotimizni harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo‘lgan tadbirkorlikning rivojlanishi yo‘lidagi barcha to‘siq va g‘ovlarni olib tashlashimiz zarur. Toki, katta-kichikligidan qat’i nazar, har bir tadbirkor doimo davlat, Konstitusiya, qonunlar hamda Prezident himoyasida ekanini amalda his etsin”, deb alohida ta’kidlab o‘tdi.

Chunki tadbirkorlikni rivojlantirish nafaqat mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga, balki ishsizlikning oldini olishga, kambag‘allikni qisqartirishga hamda yangi ish o‘rinlarini yaratishga turtki bo‘ladi.

Tahlillarga e’tibor bersak, rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning 55-67 foizi kichik biznes va tadbirkorlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rsatkich AQShda 52-55 foizni, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 63-67 foizni, Yaponiyada 52-57 foizni tashkil etadi. “G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida xususiy sektorda faoliyat yuritayotgan 17,1 mln. korxonalarning 99,9 foizi kichik biznes korxonalari hisoblanadi. Ularning hissasiga umumiy sanoat hajmining 50 foizi, xizmatlar sohasining 67 foizi, qurilish va savdoning deyarli 90 foizi to‘g‘ri kelib, 70 foizdan ortiq ish joylari kichik biznes va tadbirkorlik korxonalari hisobiga ta’minlamoqda.

O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi biznes uchun qulaylik yaratish bilan birga, ishlab chiqarish va eksport samaradorligiga ham o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. Agar tahlillarga e’tibor bersak 2021 yilda mamlakatimizda kichik biznesning YAIMdagi ulushi 54,9 foizni tashkil etdi. Mazkur davrda kichik tadbirkorlikning sanoatdagi ulushi 27,0 foiz, qurilishda 72,4 foiz, eksportda 22,3 foiz, importda 48,7 foiz hamda bandlikda 71,3 foizni tashkil etgan.

2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida tadbirkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan, tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish hamda xususiy sektor ulushini oshirish masalasi mazkur strategiyada ustuvor masalalardan biri sifatida e’tirof etilib, unda mamlakatimizning barcha hududlarida tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish, aholi uchun doimiy daromad manbalarini shakllantirish hamda biznes uchun keng sharoitlar yaratish belgilangan. Mazkur chora-tadbirlarni amalga oshirish evaziga 2026 yil yakuniga qadar yurtimizda xususiy sektorning YAIMdagi ulushini 80 foizga, eksportdagi ulushini esa 60 foizga yetkazish orqali ishsizlik darajasini kamida 2 barobar qisqartirish nazarda tutilgan.

Shu bilan birga, aholi va tadbirkorlik sub’ektlariga soliq yukini kamaytirish hamda korxonalarning mol-mulk solig‘i stavkasini 2 foizdan 1,5 foizga tushirish belgilangan. Biroq, mamlakatimizda tadbirkorlikka berilayotgan e’tiborga qaramay, haligacha sohada hal etishi lozim bo‘lgan ko‘plab muammolar mavjud.

Demak, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyati kafolati Konstitusiyaning tegishli normalari orqali mustahkamlanishi kelajakda biznesni ma’muriy va boshqaruv jihatidan nazorat qilishning keskin qisqarishiga, sof raqobatchilik amaliyotini rivojlanishiga, mulkdorlar keng qatlamining shakllanishiga hamda monopolistik harakatlarning cheklanishiga olib keladi. Chunki mamlakatimizda tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati, birinchi navbatda, huquqiy jihatdan kafolatlanishiga hamda moliyaviy va iqtisodiy jihatdan qo‘llab-quvvvatlashga muhtoj.

Nodirbek RASULOV,

iqtisodiyot fanlari doktori