Oltin-valyuta zaxiralari nima degani va uning davlatga qanday foydasi bor?
Markaziy bankning respublika oltin-valyuta zaxiralari to‘g‘risida bergan oxirgi ma’lumotiga ko‘ra, O‘zbekiston oltin-valyuta zaxiralari kamaydi.
Yalpi oltin-valyuta zaxiralari 26,4 mlrd dollarni tashkil etdi (sentyabrda 26,8 mlrd dollar edi). Ulardan xorijiy valyutadagi aktivlar - 12,4 mlrd dollar (bir oy avval 12,9 mlrd dollar bo‘lgan), monetar oltin - 13,9 mlrd dollar (sentyabrda 13,9 mlrd dollar bo‘lgan).
Sof oltin-valyuta zaxiralari 25,4 mlrd dollarga teng bo‘lib turibdi (bir oy avval 25,9 mlrd dollar bo‘lgan).
Markaziy bank izohiga ko‘ra, joriy yilning yanvar-sentyabr oylarida oltin-valyuta zaxiralarining pasayishi oltin narxining 1296,50dan 1183,50 doll/tr. unsiyaga pasayishi hisobiga yuzaga keldi.
Xo‘sh, oltin-valyuta zaxiralari o‘zi nima va uning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni qanday?
Davlatning rasmiy zaxirasi
Oltin-valyuta zaxiralari davlatning yuqori likvidligi bilan ajralib turuvchi aktivlaridir. Ular maxsus davlat strukturalari (davlat g‘aznasi va markaziy banklari, AQShda Federal zaxira tizimi) tomonidan nazorat qilinadi.
Oddiy so‘z bilan aytganda, oltin-valyuta zaxiralari davlatning oltin va boshqa mamlakatlar valyutalaridagi rasmiy zaxirasidir.
Oltin-valyuta zaxiralari nimalardan tashkil topadi?
- Oltin-valyuta zaxiralari qimmatbaho metallar (quyma oltin, tanga, platina, palladiy, kumush) va qimmatbaho toshlardan;
- davlatlaro miqyosda zaxira valyutasi sifatida tan olingan xorijiy pul vositalaridan (AQSh dollari, yevro, shveysar franki yapon iyenasi, funt-sterling);
- XVJ (Xalqaro valyuta jamg‘armasi) chiqaradigan naqdsiz pul birliklaridan tashkil topadi.
Bu pul birliklari moddiy jihatdan mavjud bo‘lmaydi. Bu vositalar hukumatning maxsus hisoblarida yozilgan bo‘ladi. Ulardan xalqaro qarzlarni uzishda, milliy valyuta kursini to‘g‘rilashda, XVJ bilan hisob-kitoblarda foydalaniladi.
Shuningdek, XVJdagi zaxira pozisiyasi ham mavjud bo‘lib, bu zaxira miqdori mamlakatning XVJga kirayotganida to‘lagan badal puli miqdoriga teng bo‘ladi. Agarda XVJning biror a’zosi pulga muhtoj bo‘lib qolsa, XVJ unga moliyaviy yordam sifatida o‘sha badal pulini qaytarib beradi.
Oltin-valyuta zaxiralarini nimalarga sarflash mumkin?
Mamlakatlarning oltin-valyuta zaxiralaridan quyidagi maqsadlarda foydalanilishi mumkin:
- mamlakatning to‘lov va savdo balansidagi defisitni bartaraf etish uchun;
- inflyasiyani ushlab turish, milliy valyutani moliya bozorida qo‘llab-quvvatlash uchun valyuta sotib olishga;
- davlatning tashqi qarzlarini to‘lash uchun;
- davlatlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar va boshqalar uchun.
Oltin-valyuta zaxiralari qanday shakllantiriladi?
Har bir mamlakatning oltin-valyuta zaxiralari o‘ziga xos sug‘urtadir. U davlatning milliy iqtisodiyotini ehtimoliy makroiqtisodiy xatarlardan himoya qiladi. Shu bois, oltin-valyuta zaxiralari qator talablarga javob berishi lozim. Masalan, undan har qanday sohada foydalanish imkoniyati bo‘lishi kerak. Oltin-valyuta zaxiralari oson joylashtirilishi va oson olinishi darkor.
Mamlakat oltin-valyuta zaxiralari muomaladagi pul miqdoridan sezilarli darajada ko‘proq bo‘lishi kerak. Bu zaxiralar tashqi qarzlarni qaytarishga va uch oy davomida import mahsulotlarni olib kirishga yetishi lozim.
Katta miqdordagi oltin-valyuta zaxiralariga ega bo‘lgan yirik davlatlar deyarli hech narsani xorijiy banklar hisob raqamlarida saqlamaydi. Ular pul vositalari mamlakat ichida bo‘lishini va ishlashini ma’qul ko‘rishadi.
Oltin-valyuta zaxiralaridan foydalanish va boshqarish uch xil tarzda amalga oshirilishi mumkin.
Zaxiralarning egasi G‘azna yoki Moliya vazirligi hisoblanadi. Oltin-valyuta zaxiralaridan qanday foydalanishni ular hal qiladi. Markaziy bank ularning topshirig‘ini bajaradi xolos. Bunday mexanizm Buyuk Britaniyada yo‘lga qo‘yilgan.
Markaziy bank oltin-valyuta zaxiralarining yagona egasi bo‘ladi. Zaxiralarni shakllantirish va undan qanday foydalanishni Markaziy bank belgilaydi. Germaniya va Fransiyada mana shu model amal qiladi.
Oltin-valyuta zaxiralariga egalik qilish va boshqarish vakolatlari Markaziy bank va G‘azna/Moliya vazirligi o‘rtasida taqsimlanadi. Bunday tizim Rossiya, Yaponiya, AQShda joriy etilgan.
Qaysi davlatlar eng ko‘p oltin-valyuta zaxiralariga ega?
Dunyoda oltin-valyuta zaxiralari miqdori bo‘yicha Xitoy birinchi o‘rinda turadi. 2018 yil sentyabr oyi holatiga ko‘ra, bu davlatning oltin-valyuta zaxiralari miqdori 3087 mlrd dollarni tashkil etadi. Ikkinchi o‘rinda Yaponiya (1259,6 mlrd dollar), uchinchi o‘rinda Shveysariya (800,4 mlrd dollar) turadi. Keyingi o‘rinlarda Yevropa ittifoqi (786,3 mlrd dollar), Saudiya Arabistoni (504,5 mlrd dollar), Tayvan (460,4 mlrd dollar), Rossiya (459,2) mlrd dollar, Hongkong (426,4 mlrd dollar), Janubiy Koreya (403 mlrd dollar), Hindiston (399,6 mlrd dollar), Braziliya (380,6 mlrd dollar) va Singapur (291,3 mlrd dollar) joylashgan.
Bu davlatlar butun dunyodagi oltin-valyuta zaxiralarining qariyb 75 foizini saqlaydi.
Oltin-valyuta zaxiralari davlatga nima beradi?
Davlatning oltin-valyuta zaxiralari miqdori uning iqtisodiyoti va moliyaviy tizimi holatidan darak beradi, davlatlararo majburiyatlar bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishini kafolatlaydi.
Davlat zaxiralari bilan ta’minlash qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi. Ular jumlasiga mamlakat valyutasini qo‘llab-quvvatlash, davlat siyosatiga ishonchni saqlab turish, pul-kredit vositalarini boshqarish, inqirozli vaziyatlarda karaxtlikka tushib qolmaslik, mamlakatning ishonchlilik reytingini ushlab turish kabilar kiradi.
Milliy valyutasi devalvasiyaga uchrashi xavfi yuqori bo‘lgan mamlakatlar oltin-valyuta zaxiralarini barqaror darajada ushlab turishi lozim. Davlatning oltin va valyuta zaxiralari keskin kamayishi iqtisodiy pasayishni keltirib chiqarishi mumkin.
Manba:
