Bozor narxiga o‘tmasdan energetika sohasiga investorlarni jalb qilib bo‘lmaydi
O‘z vaqtida choralar ko‘rish – ehtimoliy xatarlarga qarshi turishning eng muhim omilidir.
Bugun aholining elektr energiyasiga oshib borayotgan talabini to‘laqonli qondirish uchun elektr energiyasi ishlab chiqarishni ko‘paytirish bo‘yicha faol chora-tadbirlar ko‘rilmoqda.
Xususan, 2021 yilda 146 million AQSh dollari hisobiga “Sirdaryo” issiqlik elektr stansiyasi modernizasiya qilindi. Kelgusida “Toshkent” issiqlik elektr stansiyasini modernizasiyalash, shuningdek, “Tollimarjon” issiqlik elektr stansiyasini kengaytirish rejalashtirilmoqda.
2016 yildan buyon ham tizimda katta ishlar amalga oshirildi. Masalan, o‘shandan beri mamlakatimiz hududlarida 50 ming kilometrdan ziyod elektr uzatish tarmoqlari, 16 mingdan ziyod transformatorlar modernizasiya qilindi.
2026 yilga qadar umumiy quvvati 740 megavatt bo‘lgan yana 20 dan ortiq gidroelektr stansiyalar qurish, 2030 yilgacha esa 130 ming kilometr elektr tarmoqlari va 40 mingdan ziyod transformatorlarni yangilash ko‘zda tutilmoqda.
Amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan mazkur tadbirlar uchun yirik moliyaviy resurslar talab qilinadi. Elektr energetika tarmog‘ining zarar ko‘rib ishlayotganligi esa bunday loyihalarni ro‘yobga chiqarish va ham xususiy, ham xorijiy investisiyalarni jalb qilishni qiyinlashtirmoqda.
Bugungi kunda tizimning ishlab chiqarish qismida xorijiy investorlar o‘z faoliyatlarini olib borishmoqda. Chunki bu yerda bozor mexanizmlari ishlaydi. Tadbirkor sohani rivojlantirish uchun tikkan puli ertaga qaytib kelishi va yaxshigina daromad ham olib kelishini biladi. Ammo aholiga yetkazib berish yo‘nalishiga hech kim investisiya kiritishni istamaydi. Sababi, mavjud sharoitda investor
pul kiritgach, ishlab chiqaruvchidan elektr energiyasini bozor narxida oladi. Ammo sotishda o‘rnatilgan tarifdan chetga chiqolmaydi. Oqibatda u faqat zararga ishlashiga to‘g‘ri keladi.
Ayni vaziyatda tarmoqqa investorlarni ko‘p jalb qilish uchun yoki bozor mexanizmiga o‘tilishi va tariflar oshirilishi hamda narxlarni bozor belgilashi kerak yoki davlat subsidiyani kafolatli qilishi va investorning ko‘rgan zararlarini qoplab berishga kafil bo‘lishi kerak.
Ikkinchi yo‘l tanlansa, energetika tizimi hech qachon rivojlanmay qolib ketaveradi.
Narx shakllanishining bozor mexanizmlariga o‘tish orqali sohani sog‘lomlashtirish imkoni tug‘iladi, bo‘shagan mablag‘larni yangi elektr energetika ob’ektlarini barpo etishga yo‘naltirish mumkin bo‘ladi.
Yildan-yilga elektr energiyasiga talab ortib borayotgan bir davrda Hukumat mavjud mablag‘ va imkoniyatlardan maksimal foydalanib, barqaror ta’minotni saqlab qolishga harakat qilyapti. Lekin geometrik progressda oshayotgan ehtiyojni qondirishga eskirgan tizimning kuchi yetmayapti. Demak, yechim – butun tizimni modernizasiya qilish. Buning uchun esa elektr hamda gaz tariflari narxlarini bozor mexanizmlari bilan tartibga solish zarur. Agar mazkur jarayonga hozir start berilmasa, eskirgan tizim yuklamalarni ko‘tarolmay butkul abgor bo‘lishi va hozirgidan-da jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi ehtimoli katta.
Tarif narxlarining erkin bozor tamoyillari asosida isloh qilinishi nafaqat infratuzilmani modernizasiya qilish, balki iste’mol madaniyati shakllanishiga erishish uchun yo‘l ochadi. Har bir fuqaro o‘zi ishlatayotgan elektr energiya hisobini yuritib borsa, obrazli qilib aytganda “o‘ziga o‘zi ko‘zgu tutgan” bo‘ladi, isrofga yo‘l qo‘ymaydi, tabiiy tarzda tejamkorlikni ta’minlaydi. Eng muhimi, bu jamiyatning barcha a’zolari uchun odatiy ijtimoiy ko‘nikmaga aylansa, energetika ta’minoti barqaror ishlashiga xizmat qiladi.
