Электромобиллар зарарсизми?
2023 йил биринчи чоракда дунё бўйича энг кўп сотилган транспорт воситаси “Tesla Model Y” электромобили бўлди. Бу марка талаб борасида, ҳатто, анъанавий ички ёнув двигателида ишлайдиган автомобилларни ҳам ортда қолдирди. Афсуски, таҳлилчилар оммавий равишда электромобил ишлаб чиқариш экологик ҳалокатга олиб боради, дейишяпти.
Тўғри, электромобил жуда тез оммалашяпти: 2023 йилнинг уч ойида сотилган 267 мингта “Tesla Model Y” бу борада 256 400 та харид қилинган “Toyota Corolla”ни қувиб ўтди. Гарчи, янги “Toyota Corolla” ўртача 25 минг, “Tesla Model Y” эса 50 минг доллар атрофида бўлишига қарамай. Истеъмолчилар бир овоздан электромобилни маъқул кўрмоқда. Бинобарин, ҳозирги технологик ривожланиш шароитида электромобил ҳам экологик ҳалокатнинг олдини ололмас экан.
“Электрокар” тарафдорлари учун экотранспорт маъқул келгани сабабли, бундай машина арзон юради. Бу ҳақ гап, албатта. Зеро, электромобилни энг қиммат нархда қувватлантириш ҳам ички ёнув двигателида ҳаракатланадиган транспортга нисбатан, барибир, арзонга тушади. Қолаверса, электромобилни зарядлаш нархи келгусида яна тушади, ички ёнув двигателида ишлайдиган транспорт воситасига ёнилғи қуйиш фақат қимматлашиб бораверади. Электромобил эгалари сервисдан ҳам иқтисод қилади, чунки бундай автомобилларга техник хизмат кўрсатиш кўп талаб қилинмайди.
Бу фаразга қўшилмайдиганлар ҳам бор. Уларнинг фикрича, электромобил нархи жуда тез тушиб бориши ҳисобга олинадиган бўлса, иқтисод ҳақида гапиришдан маъно йўқ. Масалан, АҚШ бозоридаги ҳолатга кўра, электромобил эгалари дастлабки беш йилда автомобил нархининг ўртача 50 фоизини йўқотади. Саккиз йилда ушбу кўрсаткич 80 фоизга чиқади.
Яхши томони шуки, электромобил шаҳар экологик аҳволига салбий таъсир кўрсатмайди, яъни ҳавога зарарли модда кам чиқаради. Мутахассислар таъкидлашича, мегаполисда ҳавога кўтарилаётган зарарли чиқиндининг 80 фоизи ички ёнув двегателли транспорт воситалари ҳиссасига тўғри келаркан. Кўриниб турибдики, электрокардан фойдаланиш аҳоли саломатлигини яхшилаш, шовқин даражасини пасайтириш имконини беради.
Электромобилнинг номаъқул томони ҳақида...
Ҳа, дунёда электромобилни маъқул кўрмайдиганлар бор. Улар таъкидлашича, электрокарнинг экологик тозалигига ишониш, шунчаки, хом ҳаёл. Бинобарин, электр двигател, айниқса батарея ишлаб чиқариш жараёнида ҳавога углерод чиқиши жуда юқори. “Reuters” агентлиги Аргон миллий лабораторияси математик моделига асосланиб, “Tesla Model-3” қанча юрса, ишлаб чиқарилиши ва эксплуатацияси натижасида чиқарадиган углерод зарари ўз синфидаги бензинда юрадиган “Toyota Corolla” билан тенглашишини ҳисоблаб чиқди. Натижа 21 725 километрни кўрсатган ва бу жуда жиддий камчилик сифатида баҳоланмоқда. Бунда батареяда ишлатилаётган металл тури ва бошқа деталлар ҳам ҳисобга олинган. Айни ҳисоб-китоб Америка бозорига мувофиқ келади. Қарийб тўлиқ “яшил” электр қувватидан фойдаланиладиган Норвегияда “Model-3” ҳавони булғаш даражаси бўйича “Corolla” моделига 13,5 минг километр юргандан кейин тенглашар экан. Хитойда эса энергетика, асосан, Иссиқлик энергетика станцияларига боғланган. Шу боис ушбу кўрсаткич Чин мамлакатида 126 минг километрни ташкил этади. Ҳолбуки, Хитой сайёрамиздаги энг йирик автомобил бозорига эга.
Аккумуляторлар ҳалокатга олиб борадими?
Электромобилга қизиқишни ўлдирадиган далиллардан яна бири қувват захираси тамом бўлган батареяни қайта ишлаш. 2023 йил баҳорда “Nature” журналида чиққан мақола орқали олимлар зудлик билан литий-ионли аккумуляторни қайта ишлашни йўлга қўйишга чақирди. Таҳлилчилар ҳисоб-китоби йил охиригача бир миллионта “Tesla Model Y” сотилиши мумкинлигидан дарак беради. Бу 250 минг тонна аккумулятор, дегани. Батареянинг хизмат муддати, тахминан, 10 йил. Саноат усулида тўлиқ қайта ишлаш технологияси айни пайт мавжуд эмас – ҳозирча аранг 50 фоиз утилизацияга муваффақ бўлинмоқда. Аккумуляторнинг парчаланиши эса ҳавога заҳарли модда чиқаради.
“Toyota” компанияси электромобилни қуёш электр манбаси билан жиҳозлаш имкониятини кўриб чиқяпти. Афтидан, яқин орада ушбу йўналишда дунё бўйича улкан глобал сакраш кутилади. Масалан, эски аккумулятордан “Nissan” заводида ёрдамчи детал сифатида фойдаланилмоқчи, “BMW” эса энергия омбори ишлаб чиқмоқчи. “Volkswagen” концерни батареяни қайта ишлайдиган олтита завод қуриш режасини эълон қилган эди. Ушбу заводларнинг биринчиси – 2021 йил ишга тушган корхонада йилига 3 600 батареяни қайта ишлаш имкони бор.
Яна бир муаммо бор: батареяни компаниялар турлича конструкцияда ишлаб чиқаряпти, натижада қайта ишлаш учун турфа технология зарур бўлмоқда. Демак, барча автомобил ишлаб чиқарувчилар бирдек қўллаши учун батарея стандартлаштирилиши лозим. Шунда қайта ишлаш жараёни осонлашади. Акс ҳолда яна 10-15 йилдан сўнг электромобил билан боғлиқ экологик муаммолар инсоният учун ҳақиқий бош оғриғига айланиши турган гап.
