Tojlivirus gipnozi yoxud biz «uchinchi jahon urushi» xavfini yengishga tayyormizmi?
Tabiatda tizimli, surunkali hodisalarga o‘rin bo‘lganiday tasodifiylarga ham har doim o‘rin bo‘lgan va bu inkor qilinmaydigan hol. Shunday ekan yer yuzida hayotning tizimli taraqqiyoti jarayonida u bilan doimo tasodifiy hodisalar yuz berib kelganiga minglab misollar topsa bo‘ladi. Aytaylik, dinozavrlarning tinimsiz tizimli taraqqiyoti va to‘satdan o‘lib ketishi. Yer yuzida inson aqlining tizimli tinimsiz taraqqiyoti va uning o‘z taraqqiyotiga qarshi tasodifiy olamshumul ixtirolari...
Er yuzida yashayotgan odamlarning turli joydagi minglab turdagi oqsillar va boshqa mahsulotlarni iste’mol qilishi, ammo mana shu iste’mol qilinayotgan mahsulotlarning qaysidir biri birovga (kimlargadir) yoqsa, boshqa birovga yoqmasligi... ana bu endi bizning odamlar sifatida yer yuzi iqlim sharoitiga qarab farq qilishimizda kechayotgan, fan tili bilan aytganda, har kimning o‘z yashash sharoitidagi zamin va iqlimga bog‘liq etnik farqlarimizdir.
Bu holat odamlarning yer yuzidagi iste’mol va yashash sharoitlari ularning «homo sapiyens» sifatida rang-barangligini yaratadigan omillardan biri, xolos. Masalan, biz o‘zbeklar ming yillardan beri bahor kelishi bilan organizmimizda vitaminlarning yetishmovchiligini sezib ko‘katlarni ko‘p iste’mol qila boshlaymiz, sumalak pishiramiz. Ammo mana shu ehtiyoj insoniyatning ming yillik tarixida, aytaylik, Yevropa xalqlarida negadir yo‘q. Nima, ular ko‘klamga kelganda ham tanqis vitaminlarga ehtiyoj sezishmaydimi?
Endi, bugungi kunda dunyoni larzaga solgan tojlivirus tasodifiga kelsak. Ma’lumki, hayot yer yuzida qaysidir oqsil va boshqa moddalarning surunkali va tasodifiy qo‘shilishlaridan hosil bo‘lgan. Bir ko‘rinishi suvda hosil bo‘lgan bo‘lsa, boshqasi sahroda yuzaga kelgan. Ular uzun tarix, mingyilliklar davomida biz ko‘rib turgan hayot tushunchasini tashkil qilgan va u surunkali taraqqiyotga tayanib rivojlanib kelayotgan bo‘lsa, tasodiflariga ahyon-ahyon uchrab davom etib kelmoqda.
Bugungi kundagi uzuq-yuliq xabarlarga qaraganda, Xitoyning Uxanida kimdir ko‘rshapalak yegan (ularning ko‘rshapalaklarni yeyishi ming yilliklar davomida surunkali davom etib kelayotgan holat) va tasodifga qarang, bu odam hali o‘z organizmida ko‘rshapalak qoldiqlari chiqib ketib ulgurmagan paytda yana qandaydir jonzotni iste’mol qilgan. Mana shu moddalarning bir organizmda qo‘shilib tasodif berishini faraz qilganimizda tojlivirusni dunyoga keltirgan holatni tushunamiz. Bu holat tabiatda birinchi bor uchramagan ham bo‘lishi mumkin va shunday deyishga haqimiz ham bor. Ammo biz ilm-fan yutug‘iga tayanib, bugun uni birinchi bor “ko‘rib” qoldik va unga davlatlar ko‘zi bilan qaraganda katta fojia sifatida, fan ko‘zi bilan qaraganda bu fojiaga qanday qilib tezroq aksilchorasini topish ko‘zi bilan, epidemiologlar ko‘zi bilan qaralsa halokat, falokat deb, harbiylar ko‘zi bilan qaralganda biologik urushga qarshi kurash, deb qaraymiz va bu qarashlarni yana davom ettirish mumkin. Qizig‘i shundaki, bu qarashlar orasida ayni holatni uchinchi jahon urushi sifatida qarash negadir muhokamaga qo‘yilmadi. Vaholanki, yer yuzi davlatlarining bu falokatga qarshi salkam hammasi kurashda qatnashayotganini ko‘rib, bugun jahonda insoniyat tomonidan tabiiy ofatga qarshi uchinchi jahon urushi ketyapti, deb bemalol aytish mumkin.
Kimdir bu hodisani bizga qarshi falonchilar tarqatgan, ataylab “bizga” qarshi tarqatgan jang, deb ham qarab kelmoqda. Demak, bir paytlar hamma jonzotlar qirilayotgan paytda dinozavrlardan biri «kimdir bizga qarshi jang boshlashdi», deganiday gap. Lekin tan olish kerak, bu ham bor gap.
Biz bu narsaga boshqa bir nazar bilan qarab ko‘raylik, ya’ni dunyoda tojlivirus tarqalishini ma’lum shartli nom bilan uchinchi jahon urushi, deb qarasak-chi? Ana endi yer yuzida kechgan har bir katta urush, ayniqsa jahon urushlari aynan mana shu yer yuziga, odamzotga nafaqat ofatlar olib kelgan, bu urushlar yer yuziga ma’lum ma’noda taraqqiyot ham olib kelganligini inkor qilmaymiz va va hatto, tan olamiz.
Qarang, tojlivirus bugungi kunda shu bugungacha g‘orda yashagan qadim ajdodimizning qo‘lida bo‘lgan eng katta dubulg‘a - atom bombasini bir tiyinga aylantirdi-ku. Mana bir necha oydirki atom bombalar to‘g‘risida hech kim hech narsa yozmayapti va u to‘g‘rida kimdir biron yig‘ilish va anjumanlarda xarxasha ham ko‘tarmayapti. Atom bombasi bor davlatlar o‘z KUChlarini ko‘z-ko‘z qilishni o‘zlari tushungan holda bu qurol ham “kechagi” qurol ekanligini tushunib turibdi.
To‘g‘ri, ular bu quroldan hali beri voz kechmaydi va ertaga tojlivirus balosi bilan ko‘tarilgan dovruqlar biroz pasayishi bilan yana o‘zlarini eslatishni boshlaydilar. Buni unutmasak ham bo‘ladi. Unutmasligimiz ham kerak. Chunki, oqillar jamiyatida alohida johillarning borligi, bor bo‘lishi bu ham tabiiy holat ekanligini unutmaylik.
Bu masalaning bir tomoni. Masalaning ikkinchi tomoni shundaki, aytaylik, Xirosima yoki Nagasaki, Chernobil yoki “Fukusima” fojialari dunyoning bir burchagida yuz bergan va beradigan fojia ekanligini tojlivirus jangi, olamshumul gipnozi ko‘rsatdi. Kerak bo‘lsa, dunyoning qaysi bir burchagida qaysidir atom stansiyasi bugun portlagan taqdirda ham uni davlatlar, odamlar (albatta, odamzotning ongli odamlari ko‘zda tutilayapti) kelishgan holda shovqinsiz, tezgina ko‘mib tashlash kuchiga ega ekanligini anglab yetdik. Ammo tojlivirus dahshatini ko‘mib tashlashning iloji yo‘qligini, hatto, tajovuzkor harbiylar ham tushunib turibdi. Qarang, tojlivirus tarqalgan davlatlarning harbiylari tezda yordamga kelib biri o‘n kunda, biri o‘n besh kunda, boshqa biri besh kunda tojlivirus talofatini bartaraf qilish musobaqasiga kirishdi. Bu endi uchinchi jahon urushi olib kelgan odamzotning o‘zini o‘zi himoya qilish tajribasidagi ijobiy xulosa va ezgu amal emasmi? Ha, shunday, balodan olingan ijobiy amallardan biri.
Mana shu joyda yana bir bor insoniyatning dono aqidalaridan biriga qaytib, odamlarning qalbida birinchi o‘rinda ezgu fikr bo‘lishini, bugungi kunda siyosatchilar va ularning qo‘lidagi quroli harbiylarning ezgu so‘z-u amalga o‘tayotganligini ko‘rayapmiz-ku. Ezgu amal esa butun jahonning bu ofat, tojlivirus bilan kurashayotganini hammamiz ko‘rib turibmiz. Bir qaraganda Forobiyning orzusi amalga oshganday, ya’ni komil inson dunyoga kelganday holatni kuzatyapmiz. Ammo komil jamiyat hali yer yuziga kelmaganligi ayon bo‘lib qolmoqda.
Dunyo global urushlar oldida qandaydir olamshumul muammolarga yetib kelganligini sezadi va ularni turli yo‘llar bilan yechishga urinib ko‘radi. Masalan, Ikkinchi jahon urushi oldida jahon jiddiy irqchilik muammosiga duch kelib qolgan edi. “Milliy” tushunchalar ko‘payib ularni yechish va yechimi muammoga aylanib qolganidan turli davlatlar turlicha yechimlar taklif qilishgan edi. Ammo bu yechimlar kimlargadir yoqsa, boshqalarga yoqmasligi aniq bo‘lib ongli, tinch yo‘l bilan hal qilinishi imkoniyati tug‘ilmagan. Qarabsizki, bunday ahvolda qaysidir bir kuchlar alohida o‘z yechimlarini qo‘llab, qaysidir “mayda” millatlarni “sizning yashashga haqingiz yo‘q”, deb qirishdan boshlashdi. Jahon aslida iqtisodiy jihatdan ham katta muammo oldida turgan edi. Insoniyat orzusi bo‘lmish “teng yashash” va “talabga asosan yashash” qonun-qoidalari ham o‘zaro kurash olib borayotgan edi. Aslida Ikkinchi jahon urushining olov olishida mana shu butun jahon proletarlarining tenglikni talab qilishi va buning uchun hokimiyatni o‘z qo‘liga olishga urinishlari urushning avj olishiga asosiy gipnotik sabablardan biri bo‘lgan.
Xo‘p, undayda bugungi kunda bu uchinchi jahon urushi oldida qanday muammolar turganini tahlil qila olamizmi? Axir, ayni mana shu global muammolarga bu uchinchi jahon urushi javob izlashi va ularga yechim topishi kerak-ku. Ha, bizga oddiy odamlar va jamiyatlar oldida, yer yuzidagi odamlar, odamzot oldida turgan katta muammolar nimalardan iborat, deyishingiz mumkin.
Bugungi jahon axborot imkoniyatlari butun jahonni bir makonga aylantirgani bor gap. Demak, kechagina “ommaviy madaniyat”, deyilgan tushunchalarga alohida bir davlat miqyosida emas, umumjahon miqyosida yechim qidirishimiz kerak. Jahon madaniyati dunyoga kelishi kerakka o‘xshaydi. Uning ko‘rinishi, koordinatlari qanday bo‘lishi bu albatta, tojlivirus gipnozidan keyin keng muhokamaga chiqadigan mavzulardan biri bo‘lishi tayin. Kechagina, alohida faoliyat ko‘rsatib turgan dinlar va madaniy tuzilmalar butun odamzot uchun o‘z umumiyligini, dunyoning bir burchagida har biri vujudga kelganligini, bugun esa ular ham birikib, bir tan va bir yo‘nalishga kirishlari kerakligini tan olishlari talab qilinmoqda.
Diniy turliliklar madaniy yagonalikka intilishi va bir nuqtai nazarga aylanishi bu hayotiy ehtiyojga aylanmoqda. Shuning uchun ham Dalay lama aytganiday: madaniy va axloqiy muammolarni dunyo dinlari, alohida bir din yelkasiga osishni to‘xtatish vaqti keldi. Bunga misol qilib dunyoda birinchi davlat (Shunday feyk ma’lumot tarqatildi, shu ma’lumotning tarqatilishining o‘zi juda katta signal odamzot uchun, demak, jamiyatda shunday fikrlar yo‘q emas.) Islandiyaning hayotiy tajribasi, hamma dinlarni ommaviy qirg‘in quroli sifatida taqiqlash tajribasini ham jiddiy tan olishimiz kerak bo‘ladi.
Bu degan so‘z, qaysidir diniy aqida qobig‘ida, davlatda “pasxa” paytida go‘sht yeyishga ijozat berish, boshqa bir din qobig‘ida tojlivirus paytida ilohiy ziyoratlarni vaqtincha taqiqlash yordam bermasligini tan olib yoki Rim papasi singari “Muqaddas kitoblarni tahlil qilish vaqti keldi”, deyish yarim yechim ekanliklarini ham jiddiy o‘ylab ko‘rish kerakligini bugungi vaziyat ko‘rsatdi va talab qilmoqda.
Odamzot tomonidan kechagina global muammo, deyilgan masalalar bugungi kunda ancha mayda mavzularga aylanib qolganini ham tan olaylik. Masalan, Pxuketdagi suv bosqini-yu, Fukusimadagi fojialarni davlatlar kelishgan holda tezgina hal qilishlari mumkin edi va bunday voqealar o‘z yechimini topa olayapti. Ammo, odamzodning o‘zi qaysi falsafada, ya’ni YASHASh maqsadi va YASHASHNING ma’nosi yo‘nalishida jiddiy o‘ylashi kerak bo‘lib qolganini tojlivirus yaqqol ko‘rsatib berdi. Qarang, butun jahon o‘z katak, xonalariga o‘z ixtiyorlari bilan kirib olishdi. Sababini bo‘rttirib ko‘rsatishimiz va aytishimiz mumkin, ammo maqsadi va ma’nosiga kelganda bu savollarning hammasi biz kimmiz va YASHASh maqsadimiz nima, degan savolga hammamizni tojlivirus olib keldi. Jahon nafaqat bir tilga, umumlashtirib aytganda, bir “dinga”, aslida bir falsafaga, bir madaniyatga, dangal qilib aytganda, bir qishloqda yashash tajribasiga kosmik tezlik bilan intilib, aniqrog‘i, uchib bormoqda. Bu holatni «uchinchi jahon urushi» hal qiladigan asosiy masalalardan biri sifatida ko‘rish mumkin.
Jahonda va hayotda hech birimiz yer yuzida bu muammolarni bir o‘zimiz, alohida bir odam, bir millat, bir din ahli, bir jamiyat va hatto, alohida bir davlat bo‘lib, yecha olmasligimizni tojlivirus gipnozi yaqqol ko‘rsatdi. Demak, jahon hamjamiyati oldiga ko‘ndalang bo‘lgan falsafiy va hayotiy muammoga yechim tanlash va bu yechimni butun jahon va butun odamzot uchun hal qilish vaqti keldi. Uchinchi jahon urushi odamzot va davlatlar oldiga qo‘ygan savollardan ba’zilari va muammolari mana shularga o‘xshaydi. Yechimni izlash va hal qilish endi hammamizga bog‘liq. Bu muammolar esa faqat va faqat ezgu niyat, ezgu so‘z va ezgu amal bilangina hal bo‘lishini unutmaylik.
Mahmud YO‘LDOSHEV,
O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari akademiyasi o‘qituvchisi,
psixologiya fanlari nomzodi
