Tarixda Toshkentdagi vabo Buxoro amirligiga ham katta talofat yetkazgan edi
Bashariyat paydo bo‘libdiki, hayoti davomida o‘ta dahshatli kasalliklar va sinovlarni yengib o‘tmadi, deysiz. Hozirda biz butun dunyo odamlarining odatiy turmush tarzi o‘zgarayotgan bir davrda yashamoqdamiz.
Kunora OAVda, odamlarimiz tomonidan pandemiya va epidemiya ta’riflari eng ko‘p ishlatilayotgan so‘zlardan biriga aylanib qoldi. Bu qadimgi yunon tilidan olingan bu so‘z biror bir kasallikning “umumxalq”, “xalqaro” miqiyosda shiddatli tarqalishidir.
Insoniyatni jar yoqasiga bir necha marta olib kelgan kasalliklardan biri bu o‘lat ya’ni vabodir. Ushbu kasallik XIX asrning eng keng tarqalgan epidemiyalaridan biri bo‘lib, million- million odamni yostig‘ini quritdi. Bu esa bir nechta pandemik holatni keltirib chiqardi.
Xususan, beshinchi pandemiya 1881-1896 yillarda bo‘lib o‘tdi. Aynan ushbu pandemik holat vatanimiz tarixida ham o‘chmas qora kunlarni chizib ketdi. Tariximizda mashhur “Vabo isyoni” aynan shu epidemiyaning eng cho‘qqiga chiqqan 1892 yilida sodir bo‘ldi. Afg‘onistonda tarqalgan ushbu kasallik o‘chog‘i O‘rta Osiyoga ham kirib keldi. May oyida Jizzaxda, Sirdaryo viloyatida va iyun oyida Toshkentda ham vabo tarqaldi.
1892 yil 7 iyunda Toshkent shahar ma’muriyati 12 ta eski qabristonni yopadi va yangi 4 ta qabriston ochilishini, shahardan chiqish cheklanganligini e’lon qildi. Va’da qilingin 4 ta yangi qabriston o‘rniga faqat bittasi ochildi. Shahar murdalarga to‘lib ketganligidan ruxsat olish uchun 3-4 kunlab kutish kerak edi, chunki bittagina stasionar ishlar, u ham bo‘lsa butun shahar bo‘ylab kezib yurar edi. Odamlar noiloj islom qoidalariga tayanib, murdani yashirincha eski mozorlarga ko‘ma boshlashdi. Turli din vakillari, hattoki dinsizlar ham bir qabristonga ko‘mila boshlandi.
Buni eshitgan polisiya hodimlari “gunohkor” marhumlar qarindoshlarini topib hibsga ola boshladi. Qabrlar ochilib tahqirlanib, ruhi bezovti qilindi. Bu esa 24 iyunda mashhur “Vabo isyoni” yoki “Toshotar voqeasi”ni boshlanishiga sabab bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilar o‘qqa tutilib, ertasiga 80 kishining o‘ligi Anhordan olib chiqildi. Mustamlakachi ma’murlar qo‘zg‘olon qatnashchilaridan 60 kishini sudga berib, 3 kishini o‘limga va 20 kishini turli muddatli qamoq jazosiga hukm qilishdi.
1892 yil may oyida hukumat Jizzaxda epidemiya tarqalganligi tan olgach Toshkent va Sirdaryo o‘rtasida Chinoz shifoxona punktini qurishga kirishdi.
1893 yilda S.Ayniyning aytishicha, Buxoro amirligida ham tarqaldi. Yoz oylarida tarqalgan vabo oqibatida kun aro o‘nlab tobutlar shaharning har bir dahasidan o‘liklar chiqarilar edi. O‘liklar ko‘pligidan ularni guruhga bo‘lib, alohida – alohida janoza o‘qilar edi. Imom kim uchun janoza namozini o‘qiyotganligini bilmas edi. Imom xatiblar o‘lganlarga jangda o‘lgan, shahidlar singari fatvo chiqarishar edi.
Shu vaqtda Buxoroda vaboga qaratilgan shifoxona yo‘q edi. Faqatgina oqpodshoning aralashuvi bilan Kogon shahrida maxsus shifoxona qurilib ishga tushirildi. Hamda chegarada, karvon saroylar va yo‘llarda karantin joriy etildi.
Kasallikning birinchi haftasida o‘nlab kasal bo‘lganlardan hech biri davolanib chiqolmadi. Kasallar 2-3 kun oralig‘ida jon berib, ularning jasadi, shu shifoxona yaqinidagi Xoja Ismat qabristoniga yashirincha dafn etildi. Bu esa mahalliy aholi o‘rtasida vahima keltirib chiqardi. Bozorlar yopildi, hukumat hattoki shifoxonalarni ham berkitib tashladi. Karantin postlari Qarshi va Karmana yo‘llarida ham o‘rnatildi. U yerda bir buxorolik shifokor va bir guruh amir askari xizmatni o‘tayotgan edi. Mazkur tashkil qilingan postlarda askarlar yo‘lovchilarni qozonlarga kiritib, yoki ustidan chelak bilan kimyoviy dorini sepishar edi. Usti boshi ho‘l bo‘lgan yo‘lovchilar yo‘lida yurishni davom etardi. Eng achinarlisi, shifokorlar, mutasaddilar aholining tibbiy bilimi va madaniyatini oshirishga qaratilgan ma’lumotlarni yetarli darajada berishmas edi.
Kasallik oqibatida Toshkentning yangi shahar qismida 417, eski shahar qismida 1462 nafar, jami 1879 aholi kasallikka chalindi. Ulardan 1657 nafari (217 nafar yangi shaharda, 1440 nafar eski shahar qismida) vafot etishdi. Bu qo‘zg‘olon Toshkent shahrida yuz bergan bo‘lsa-da, uning aks-sadosi, oqibatlari tutun Turkiston o‘lkasi bo‘ylab tarqaldi.
2019 yil dekabr oyining so‘ngida Xitoy markazining Uxan viloyatida virusning yangi, turli vaksina va dorilarga moslashuvchan COVID 2 turining dastlab Xitoyda, so‘ng butun dunyoda tarqalib ketishi insoniyat oldidagi navbatdagi sinovdir.
Hozircha aziz yurtdoshim, butun dunyo bong urayotgan qoida, sabr qiling, o‘zingizni asrang va uyingizda qoling!
Dilshod MURTAZAYEV,
Navoiy yuridik kolleji direktori o‘rinbosari
