G‘arbiy Afrikada nima uchun bunchalik ko‘p oltin bor?

Afrikaning Saxel mintaqasida hokimiyatni qo‘lga kiritgan harbiylar, xususan Mali, Burkina-Faso va Nigerdagilar, g‘arbiy kon qazish kompaniyalariga daromadli kon sanoatidan keladigan tushumlarni adolatliroq taqsimlash uchun bosim o‘tkazmoqda.

Oltin ushbu ziddiyatlar markazida turgan resurslardan biridir. G‘arbiy Afrika asrlar davomida mashhur oltin qazib olish markazi bo‘lib kelgan. Bu hol qadimgi Gana imperiyasiga borib taqaladi. Mazkur imperiya o‘zining boy zaxiralari va rivojlangan savdo tarmoqlari tufayli "Oltin mamlakati" nomini olgan. Mintaqa hozir ham oltin qazib olishda jahonda yetakchi o‘rinni egallaydi. 2024 yilga kelib, G‘arbiy Afrika dunyo bo‘yicha jami oltin ishlab chiqarishning taxminan 10,8 foizini ta’minlaydi.

Ammo nima sababdan bu hududda oltin shunchalik ko‘p?

The Conversation Africa bu savolga javob topish uchun geolog Raymond KazapoEga murojaat qildi.

Oltin qanday hosil bo‘ladi?

Bu savolga oddiy javob shuki, biz buni aniq bilmaymiz. Biroq olimlar ba’zi taxminlarga ega.

Oltin, boshqa barcha elementlar kabi, taxminan 13 milliard yil oldin, Koinot shakllanishi boshlanganida, turli kosmik va fazoviy muhitlarda yuz bergan yuqori energiyali reaksiyalar natijasida paydo bo‘lgan.

Biroq, oltin konlari - ya’ni tog‘ jinslarida katta miqdordagi oltinning to‘planishi - ikki xil nazariya bilan tushuntiriladigan turli jarayonlar orqali vujudga kelgan deb hisoblanadi.

Birinchi nazariyani geolog Richard J. Goldfarb ilgari surgan bo‘lib, unga ko‘ra, taxminan 3 milliard yil oldin, qit’alar kengayib va shakli o‘zgarayotgan davrda, ma’lum hududlarda katta miqdorda oltin to‘plangan. Bu jarayon kichikroq quruqliklar yoki orollar to‘qnashib, yirikroq qit’alarga birikib qolishi natijasida sodir bo‘lgan va akkresion tektonika deb ataladi. Bunday to‘qnashuvlar paytida minerallar bilan boy suyuqliklar yer po‘stlog‘i bo‘ylab harakatlanib, ayrim joylarda oltinni to‘plagan.

Sayyorashunos olim Endryu Tomkins taklif qilgan yangi, to‘ldiruvchi nazariya esa fanerozoy davrida (taxminan 650 million yil oldin) paydo bo‘lgan ba’zi ancha yosh oltin konlarining shakllanishini tushuntiradi.

Bu nazariyaga ko‘ra, Fanerozoy davrida Yer okeanlarida kislorod miqdori ortishi bilan, oltin pirit (ko‘pincha "ahmoqlar oltini" deb ataluvchi) minerali tarkibida mikroskopik zarrachalar ko‘rinishida qolib ketgan. Keyinchalik, kontinental o‘sish (akkresiya) va harorat yoki bosimning o‘zgarishi (metamorfizm) kabi geologik jarayonlar natijasida bu oltin ajralib chiqib, qazib olish mumkin bo‘lgan konlarni hosil qilgan.

G‘arbiy Afrikada oltin qayerlarda uchraydi va uning manbalari qanday?

G‘arbiy Afrikadagi oltin qazib olish va zaxiralarining aksariyati g‘arbiy Afrika kratonida joylashgan. Bu dunyodagi eng qadimgi geologik formasiyalardan biri bo‘lib, milliardlab yillar davomida deyarli o‘zgarmagan qadimgi kontinental yer qobig‘idan iborat.

Kraton G‘arbiy Afrikaning katta qismini, jumladan Mali, Gana, Burkina-Faso, Kot-d’Ivuar, Gvineya, Senegal va Mavritaniyaning ayrim hududlarini o‘z ichiga oladi. Aslida, sezilarli oltin zaxiralariga ega bo‘lgan G‘arbiy Afrika mamlakatlarining aksariyatida quruqlik maydonining 50% ga yaqini kratonda joylashgan. Ayniqsa, Gana, Mali va Kot-d’Ivuar hududining 35 foizdan 45 foizigacha bo‘lgan qismi aynan shu kratonda joylashgani sababli, bu hududlar oltin qidiruvchilarning e’tiborini ko‘p jalb etadi.

G‘arbiy Afrika kratonidagi oltin konlari 2,2 milliarddan 2,08 milliard yil oldin sodir bo‘lgan Eburnean orogeni deb nomlanuvchi yirik tektonik jarayon davomida shakllangan. Bu hodisa oltin minerallashuviga imkon beruvchi harorat, bosim va tektonik sharoitlar bilan birga kechgan. G‘arbiy Afrika kratonidagi oltin zaxiralarining aksariyati taxminan 2,3 milliarddan 2,05 milliard yil oldin vulqon va tektonik jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan qadimiy geologik formasiyalarda joylashgan. Bu formasiyalar Riyakiy Birimian granitoid-yashiltosh mintaqalari deb nomlanadi.