Ўзбекистонда сайлов қонунчилигининг такомиллашуви ва мазкур соҳадаги жавобгарлик масалалари
Мамлакатимиз мустақилликка эришганидан сўнг сиёсий соҳанинг эркинлаштирилиши ва модернизация қилиниши натижасида демократик талабларга жавоб берадиган замонавий сайлов тизими яратилди. Халқаро ҳуқуқий нормалар ва принципларига асосланган, ҳар бир фуқаронинг давлат ҳокимияти вакиллик органларига эркин сайлаш ва сайланиш ҳуқуқини таъминлайдиган ҳуқуқий тизим шакллантирилди, унинг ҳуқуқий механизмлари такомиллаштирилди.
Ўтган даврда эркин ва адолатли сайловларнинг қонунчилик асосларини шакллантириш ҳамда янада ривожлантириш борасида катта амалий тажриба тўпланди. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, “Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”, “Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси тўғрисида”, “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги қонунлар каби сайлов жараёнларини ҳуқуқий тартибга солувчи ўнга яқин ҳужжатлар қабул қилинди. Мазкур қонунларда сайлов тизими, унинг моҳияти, сайлаш ҳамда сайланиш ҳуқуқи, сайловларни ташкил этиш ва ўтказиш, сайловлардаги очиқлик ҳамда ошкоралик, сайлов комиссияларининг ҳуқуқ ва ваколатлари, овоз бериш тартиби ҳамда унинг натижаларини аниқлаш, фуқароларнинг сайловлардаги иштироки, сайлов ҳуқуқининг кафолатлари, сайловларни молиялаштириш каби масалаларни ҳуқуқий тартибга солувчи қоидалар белгиланди.
Бироқ, сўнгги йилларда мамлакатимизнинг барча соҳаларида шиддат билан бўлаётган ислоҳотлар жамиятнинг сиёсий ҳаётини ҳам четлаб ўтмади. Натижада сайлов соҳасида қабул қилинган қонунлар ва бир қатор қонуности ҳужжатларнинг кўплиги ва яхлит бир ҳужжат шаклига келтирилмаганлиги, фуқаролар томонидан уларни қўллашда муайян қийинчиликларни юзага келтираётганди.
Буни биринчилардан бўлиб англаган давлатимиз раҳбари Ш.Мирзиёев 2017 йил 22 декабрда Олий Мажлисга йўллаган илк Мурожаатномасида сиёсий ҳаётимизда муҳим аҳамиятга эга бўлган сайлов қонунчилиги ҳақида алоҳида тўхталиб ўтиб, халқаро норма ва стандартларга жавоб берадиган ягона Сайлов кодексини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш масаласини кун тартибига қўйди.
Натижада Сайлов кодекси лойиҳасини тайёрлаш вазифаси “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”нинг 2018 йил - “Фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили”да амалга оширишга оид Давлат дастурига киритилди. Дастур ижроси юзасидан ишчи гуруҳ тузилиб, Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг илк лойиҳаси ишлаб чиқилиб, кенг жамоатчилик ўртасида муҳокама қилиниб, халқаро ташкилотларга мустақил халқаро экспертиза учун тақдим этилди ҳамда бу борада улардан ҳам тегишли хулоса ҳамда фикрлар олинди. Узоқ давом этган қизғин муҳокамалардан сўнг «Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодексини тасдиқлаш тўғрисида»ги қонун лойиҳаси Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси томонидан 2019 йил 18 февралда қабул қилиниб, Сенат томонидан 2019 йил 28 февралда маъқулланди ҳамда жорий йилнинг 25 июнида Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тасдиқланди.
Сайлов кодексининг қабул қилиниши муносабати билан 30 га яқин қонун ҳамда қонунларга кейинчалик киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар, шунингдек, қонуности ҳужжатлари ўз кучини йўқотиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенат аъзолари, маҳаллий кенгашлар депутатлари сайловларига тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказишнинг ягона ҳуқуқий асоси яратилди.
Айниқса, мазкур Кодекс билан ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятларни содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахсларга ҳам сайловда иштирок этиш ҳуқуқининг берилиши, сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини шакллантирилиши, ҳудудий сайлов округлар сонининг кўпайтирилиши каби муҳим янгиликларнинг жорий этилиши умумий сайлов ҳуқуқи принципининг янада кенгроқ таъминланганидан, халқаро стандартлар талаблари имплементация қилинганидан далолат беради.
Маълумки, фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи энг муҳим конституциявий-сиёсий ҳуқуқлардан бири бўлиб, уни бевосита ва билвосита чеклашга йўл қўйилмайди. Бу борадаги муносабатлар ҳам амалдаги Сайлов кодекси билан тартибга солиниб, эндиликда сайлов комиссиялари сайлов кампаниясини ўтказиш даврида жисмоний ва юридик шахсларнинг мазкур кодекс талаблари бузилганлиги ёки сайловни ташкил этишнинг бошқа масалалари хусусида ўзига келиб тушган мурожаатлари бўйича текширувлар ўтказиши ва уч кунлик муддатда уларга ёзма жавоблар бериши, сайловга камида олти кун қолганида ёки овоз бериш куни келиб тушган мурожаатларни эса дарҳол кўриб чиқиб, жавоб қайтариши шартлиги, депутатликка номзодлар кўрсатган сиёсий партиялар органлари, депутатликка номзодлар, ишончли вакиллар, кузатувчилар ва сайловчилар сайлов комиссияларининг қарорлари устидан ушбу қарорлар қабул қилинганидан кейин ўн кун ичида юқори турувчи сайлов комиссиясига ёки судга шикоят қилиши, Марказий сайлов комиссиясининг қарорлари устидан қарор қабул қилинганидан кейин ўн кун ичида Ўзбекистон Республикаси Олий судига шикоят қилиниши мумкинлиги ҳамда сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганликда айбдор шахслар белгиланган тартибда жавобгар бўлиши каби қоидалар белгиланди.
Эътиборлиси, мурожаат қилиш тартиби ҳамда муддатининг бир хиллиги, уларни тегишли органлар томонидан ўз вақтида, очиқ ва транспарентлик тамойиллари асосида кўриб чиқиш, сайлов комиссиялари қарорларини суд ҳокимияти томонидан қайта кўриб чиқиш имконияти кўзда тутилганлиги бўлди.
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексига кўра, сайлов комиссияларининг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) юзасидан низолашиш тўғрисидаги ишлар туман (шаҳар) маъмурий судлари томонидан кўриб чиқилиши, Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси хатти-ҳаракатлари (қарорлари) юзасидан низолашиш ҳақидаги ишлар эса Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан кўриб чиқилиши, бу тоифадаги шикоятлар суд томонидан шикоят берилган кундан эътиборан уч кундан кечиктирмай кўриб чиқилиши, агар сайловга олти кундан кам вақт қолган бўлса, дарҳол кўриб чиқилиши, суднинг ҳал қилув қарори чиқарилиши биланоқ тегишли сайлов комиссиясига ва аризачига топширилиб, дарҳол ижро этилиши лозимлиги каби қоидалар белгиланди.
Амалдаги қонунларимизда сайлов қонунчилигини бузганлик учун маъмурий ва жиноий таъсир чоралари ҳам белгиланган бўлиб, бундан сайлов жараёни иштирокчиларининг сайлов қонунчилигига тўлиқ риоя этишлари ва сайлов ҳуқуқлари самарали амалга оширилишини таъминлаш муддаоси кўзланган.
Хусусан, 2014 йил 4 сентябрда Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси "Сайлов ва референдумни ташкил этиш ҳамда ўтказиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик" деб номланган VI-боб (511-519-моддалар) билан тўлдирилди. Унда сайлов жараёнида содир этилиши мумкин бўлган қонунбузилишлар учун маъмурий жавобгарликни назарда тутувчи нормалар ўз ифодасини топди. Эндиликда сайлов комиссиялари фаолиятига аралашиш, уларнинг қарорларини бажармаслик, номзод, ишончли вакил, кузатувчи ёки сиёсий партия ваколатли вакили ҳуқуқларини бузиш, сайловолди ташвиқотини, референдумга қўйилган масалалар юзасидан ташвиқот олиб бориш шартлари ва тартибини бузиш, номзодлар, сиёсий партиялар тўғрисида ёлғон маълумотларни тарқатиш, сайловни ёки референдумни молиялаштириш тартибини бузиш, сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш жараёнида ахборот ҳамда тарғибот материалларини қасддан йўқ қилиш ёки уларга шикаст етказиш, жамоатчилик фикри сўровлари натижалари, сайлов натижаларини тахмин қилишни чоп этиш (эълон қилиш) тартибига амал қилмаслик каби ҳаракатлар учун жавобгарлик белгиланди.
Аҳамиятлиси, ушбу тоифадаги маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишлар ҳам бир сутка мобайнида кўриб чиқилиши назарда тутилди.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, сайлаш ва сайланиш фуқароларнинг энг муҳим сиёсий ҳуқуқларидан бири бўлиб, ушбу ҳуқуқлар жиноят қонунчилиги билан ҳам муҳофаза қилинади. Сайлов қонунчилигини бузганлик учун жиноий жавобгарлик масаласи Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 146 ва 147-моддаларида белгиланган бўлиб, унга кўра сайлов ёки референдум ташкил қилиш, уларни ўтказиш вақтида мансабдор шахслар, сиёсий партиялар ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг вакиллари, ташаббускор гуруҳлар ёки сайлов ёхуд референдум комиссиялари аъзолари томонидан овоз беришнинг яширинлигини бузиш, сайлов ёки референдум ҳужжатларини қалбакилаштириш, сайлов ёки имзо варақаларига сохта ёзувлар киритиш, берилган овозларни атайлаб нотўғри ҳисоблаш, фуқароларнинг депутат ёки Ўзбекистон Республикаси Президентини сайлаш ёки сайланиш, сайловолди тарғиботи олиб бориш ҳуқуқларини, депутатликка ёки Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод шахснинг ишончли вакиллари ўз ваколатларини эркин амалга оширишларига, шунингдек фуқароларнинг референдумда эркин иштирок этишларига зўрлик ишлатиш, қўрқитиш, алдаш ёки оғдириб олиш йўли билан тўсқинлик қилиш каби қилмишлар учун жиноий жавобгарлик белгиланди.
Шу ўринда таъкидлаш лозимки, ривожланган демократик давлатларда ҳам сайлов қонунчилигини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Масалан, Швейцария, Нидерландия, Германия каби давлатларнинг жиноят қонунчилигида сайловларни ўтказишга зўравонлик ѐки қўрқитув йўли билан тўсқинлик қилиш, сайлов натижаларини, сайлов ҳужжатларини сохталаштириш, сайлов сирини ошкор қилиш, сайлов ҳуқуқини амалга оширишга зўравонлик билан қаршилик кўрсатиш сингари қилмишлар учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Бу эса ўз навбатида, мамлакатимизда сайловга оид қонунчиликни бузганлик учун жиноий жавобгарликни белгиловчи нормалар халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормаларига асосланган ва ривожланган демократик давлатларнинг қонунчилик амалиёти ва тажрибасига ҳам мослигидан далолат беради.
Нодиржон Раимқулов,
жиноят ишлари бўйича
Наманган шаҳар суди судьяси
