Toshkentda jadidlar faoliyatiga doir xalqaro ilmiy konferensiya bo‘lib o‘tmoqda

Joriy yilning 11-12 dekabr kunlari Toshkentda «Jadidlar: milliy o‘zlik, istiqlol va davlatchilik g‘oyalari» mavzusida xalqaro ilmiy konferensiyasi bo‘lib o‘tmoqda.

Yirik amaliy anjumanda o‘zbekistonlik olimlardan tashqari Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Turkiya, Rossiya Federasiyasi, Vengriya, AQSH, Germaniya, Niderlandiya, Shvesiya, Yaponiya va boshqa mamlakatlardan kelgan taniqli olim va ekspertlar ishtirok etmoqda. Konferensiya o‘z oldiga jadidchilik davrida xotin-qizlar faolligi masalalari, Turkiston jadidchiligining chet elda o‘rganilishi, shuningdek, bugungi kunda jadidlar hayoti va faoliyatini o‘rganishdagi istiqbolli rejalarni maqsad qilib qo‘ygan.

Prezident Shavkat Mirziyoyev xalqaro ilmiy konferensiya ishtirokchilariga murojaat yo‘lladi. Murojaatni O‘zbekiston Prezidentining maslahatchisi – spichrayter Xayriddin Sultonov o‘qib eshittirdi. Shavkat Mirziyoyev konferensiya ishtirokchilariga yo‘llagan murojaatida ma’rifatparvar ajdodlarimizning ibratli faoliyatini, ularning o‘z qimmati va ahamiyatini hamon yo‘qotmasdan kelayotgan boy merosini Turkiy tilli davlatlar hamda xalqaro tashkilotlar vakillari, taniqli xorijiy olimlar bilan birgalikda teran tadqiq va targ‘ib etish zarurligini qayd etdi.

— O‘z mohiyat e’tiboriga ko‘ra noyob ijtimoiy-siyosiy fenomen bo‘lgan jadidchilik g‘oyasining shakllanishi va taraqqiyotiga doir dunyoning bir qator mamlakatlarida ko‘plab tadqiqotlar yaratilgan bo‘lsada, ushbu harakat namoyandalarining Markaziy Osiyo hududida milliy davlatchilik va mintaqaviy o‘ziga xoslikni, fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga qo‘shgan ulkan hissasini konseptual va tizimli asosda atroflicha o‘rganish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda, — deyilgan Prezidentning konferensiya ishtirokchilariga yo‘llagan murojaatida.

Shuningdek, anjumanda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yordamchisi Saida Mirziyoyeva ishtirokchilarni qutlab, chiqish qildi. Turli mamlakatlardan konferensiyaga tashrif buyurganlarga minnatdorchilik bildirib, mamlakatimiz uchun eng muhim mavzulardan biri – millat ta’lim-tarbiyasi masalasini muhokama qilish va O‘zbekistonda jadidlar boshlagan ishlarni davom ettirish vaqti allaqachon yetib kelganini ta’kidladi.Jadidchilik dastlab 19-asrning 80 yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida qrimtatarlar o‘rtasida vujudga keldi. Jadidchilik harakati namoyandalari ko‘pincha o‘zlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. O‘sha davrning ilg‘or taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyat e’tibori bilan avvalo siyosiy harakat edi.

— Bugungi kunga unchalik ham oson kelmadik, — deydi Buxoro Xalq Respublikasi yetakchilaridan biri bo‘lgan Usmon Xo‘ja o‘g‘lining zurriyoti Temur Xo‘ja o‘g‘li. — Albatta, bugun bizlar nima qilsak ham jadidchi bobolarimizning o‘z qonlari va jonlarini fido qilib bugungi G‘arbiy Turkistonda, Ozarbayjonda hamda Turkiyada mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishidagi hissasini o‘tay olmaymiz. Jadidchi bobolarimiz bugungi mustaqil davlatlarning tuzilishini bundan bir yarim asr oldin ko‘rgan va bunga erishish uchun kurashgan edilar. Buning yaqqol misolini o‘zimdan aytsam, mening dadam jadidchi Usmon Xo‘ja 1968 yil 28 iyulda vafot etishidan bir kun oldin menga shu so‘zlarni aytgan edi: O‘g‘lim, men senga mol-mulk, qo‘sha-qo‘sha boylik qoldirmadim, men senga faqat Turkiston degan vatan hasrati qoldirib ketyapman. Lekin bugun mustamlaka bo‘lgan bu yurtimiz yaqin bir kelajakda mustaqil va erkin davlat bo‘ladi, bunga ishonaman. Biroq men u mustaqillik kunlarini ko‘rolmayman, ammo sen yurtimizning mustaqilligini albatta ko‘rasan. Sen ko‘rayotganda mening ko‘zlarim bilan ham qara!

Halok bo‘lib, mozorlari, qabrlari bo‘lmagan jadidchilar orasida eng uzoq yashagan 90 yoshli Usmonxo‘janing ko‘zlarini yumishidan oldingi oxirgi so‘zlari mana shular edi. Yolg‘iz Usmon Xo‘ja emas, Ismoilbek Gasprinskiydan boshlab barcha jadidchilar mustaqillik, erkinlik, ma’rifatchilik ishonchi bilan, o‘z yurtlariga bo‘lgan cheksiz muhabbat bilan, ayniqsa, hozirgi va kelajakdagi barcha yosh avlodlarga o‘zlarining buyuk g‘oyalarni meros qoldirib ketdi.

Turkistonni o‘rta asrlarga xos qoloqlik va diniy xurofotdan ozod etish, shariatni isloh qilish, xalqqa ma’rifat tarqatish, Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitusiyaviy monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini o‘rnatish orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qo‘shin tuzish jadidlarning oldiga qo‘ygan rejalari edi.

Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy-ma’rifiy yo‘nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi.

— Ishonchim komilki, bu konferensiya albatta jadidlar, jumladan, mening bobom Mahmudxo‘ja Behbudiy hayoti va ijodida yangi sahifa ochadi, — deydi Mahmudxo‘ja Behbudiyning nevarasi Shohruhxon Behbudiy. — Jadidlarning g‘oyalarini o‘z davrida ko‘pchilik tushunib yetmadi. Ularning maqsadlari shu xalqni ma’rifatli qilish, ozodlikka, mustaqillikka erishish edi. Men o‘ylaymanki, o‘sha davrdagi haqiqiy vatanparvarlar jadidlar edi. Chunki ko‘pchiligi o‘zlarini, oilasini o‘ylamasdan o‘z hisoblaridan maktablar, kutubxonalar, nashriyotlar ochdi. Maktablar uchun kitoblar yozib, xalqqa tekinga tarqatishdi. Teatr tashkil qilib, pyesalar yozishdi. Bularning zamirida xalqni uyg‘otish, qoloqlikdan olib chiqish yotardi. Biz bobomizni kech tanidik, xabaringiz bor, Sobiq Ittifoq davrida jadidlarga oid bo‘lgan hamma qatag‘on qilinib, ko‘pchiligi otilgan, o‘ldirilgan. Solijon Qosimov, Naim Karimov, Begali Qosimov, Habib Said, samarqandlik adib Nusrat Rahmat hamda boshqa ko‘plab olimlar sa’y-harakati orqali biz Behbudiyning aslida buyuk jadidchi ekanligini bilib oldik.

Jadidchilikni shakllantirishda ko‘plab millat ziyolilari faol qatnashgan. Jamiyatni o‘rtaasrchilik illatlari, madaniy qoloqlik va mustamlaka zulmidan, xurofotdan ozod qilish, xalqni zamonaviy taraqqiyot yo‘liga olib chiqish, milliy davlatchilik asoslarini bunyod etish jadidchilik harakatining asosiy maqsadi edi.

— Turkiston jadidlarini o‘z g‘oya-fikrlarini amalga oshirish uchun albatta, bilimli, malakali mutaxassis yoshlar kerak bo‘lgan, — deydi filologiya fanlari doktori, professor Zaynobiddin Abdurashidov. — Shu sababdan 1910-13 yillardan boshlab turkistonlik yoshlar xorijga maqsadli o‘qishga yuborila boshlandi. Buni Turkiyadagi Buxoro maorif jamiyati faoliyatida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Bu jamiyatni quruvchilar sifatida Usmon Xo‘ja o‘g‘li, Abdurauf Fitrat va boshqa buxorolik jadidlar tilga olinadi. Bu jamiyatning asosiy maqsadi nafaqat Buxoro uchun, balki butun Turkiston uchun kadrlarni xorijda yetishtirish va yurtga qaytarib jo‘natish hamda o‘ylangan g‘oyalarni amaliy jihatdan ro‘yobga chiqarish uchun katta bir xizmat ko‘rsatgan edi. Bundan tashqari jadidlar asosiy g‘oyalarini qayerdan olishgan? Albatta, sayohat! Sayohat u davrda yangi bir bilimga ega bo‘lishning vositasi sifatida qaralgan. Yevropaga, Eronga, Turkiyaga, Misrga borish u yerdagi ajoyibotlarni ko‘rish emas, ilg‘or fikrli odamlarning tajribalarini o‘rganish, aloqalar o‘rnatish va shu orqali Turkistonda ham ana shu davlatlarda amalga oshirilayotgan ishlarni, tajribani qo‘llab ko‘rish edi.

Hozirgi davrga kelib, jadidchilik ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida e’tirof etildi, uning xizmatlari tan olindi. Jadid adabiyoti milliy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida baholanib, o‘nlab kitoblar, turli asarlar nashr etilmoqda, ko‘plab xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Uchinchidan, keyingi yillarda asrlar davomida orzu qilingan, jadidlar ham intilib kelgan ezgu g‘oyalar amalga oshmoqda, yurtimizda Yangi O‘zbekistonni bunyod etish imkoni paydo bo‘ldi.

Konferensiya 12 dekabr kuni o‘z ishini davom ettiradi. Unda bir vaqtning o‘zida sessiyalardagi muhokamalar, shuningdek, yoshlarni jalb qilgan holda, keng auditoriya uchun ochiq panel sessiyalarini o‘tkazish ko‘zda tutilgan.