Qimmatchilikmi yoki taqchillik: Go‘sht narxi qachondir tushadimi?

So‘nggi oylarda oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining ko‘tarilishi odamlar orasida murakkab bahs-munozaralarni keltirib chiqardi. Aslida bozor munosabatlari, muvozanatini hamisha ham ushlab turib bo‘lmaydigan talab va taklif, valyuta kurslarining o‘ynab turishi, pandemiya sabab yuzaga kelgan global iqtisodiy xavf tufayli qandaydir darajada narxlarning oshib borishini tabiiy jarayon sifatida qabul qilish mumkin. Ammo narxlardagi, aynan oziq-ovqat mahsulotlari narxlaridagi keskin ko‘tarilish ommada xavotir va norozilik tuyg‘ularini uyg‘otadi.

Masalan, go‘sht narxining oshishi bilan xuddi shunday vaziyat yuzaga keldi. Ayni paytda mamlakatimiz bozorlarida qoramol go‘shti o‘rtacha 80-90 ming so‘mdan sotilayapti. Ilgari qo‘y go‘shti nisbatan mol go‘shtiga qaraganda qimmatroq bo‘lardi. Hozir esa qoramol go‘shti narxining keskin oshib borishi bu nisbatni yo‘qqa chiqardi. E’tirozlarga ham haqli ravishda qarash kerak. Sababi, atigi 1-2 oy oldin qoramol go‘shti 50-55 ming so‘m atrofida xarid qilingan.

Aslini olganda bu holatga har yili to‘qnash kelamiz. Iqtisodiy tebranishlarning qaysidir sabablari tufayli go‘sht mahsulotining narxi har yili oshadi. Asosiy va muhim oziq-ovqat turi sifatida go‘shtning narxi oshishini hazm qilish juda qiyin kechadi. Jamoatchilik fikrini ifodalovchi asosiy platforma sanalgan ijtimoiy tarmoqlarda ham bu holat rezonans keltirib chiqaradi. Shu tariqa “Biz go‘shtni ko‘p yeb qo‘yayotgan ekanmiz”, mazmuni bilan jamoatchilik vakillarining judayam xilma-xil fikrlari o‘rtaga chiqadi.

Asosiy sabablar nimada?

Davlatning ijtimoiy hayotida jamoatchilikning fikri aslida muhim o‘rin tutadi. Ayni vaziyatda ham narx-navoning balandligi boshqaruv vakillarining o‘lchovsiz harakatlari, monopoliyaga yo‘l berayotgani, quyi qatlam “cho‘ntagi”ni e’tiborga olmayotgani bilan baholanmoqda. Ko‘pchilikning fikri bu borada moliyaviy organlarga nisbatan negativ qarashlar bilan cheklangan. Xo‘sh, go‘sht narxining keskin ko‘tarilishiga qanday omillar sabab bo‘lmoqda: nihoyatda go‘shtsevar xalqmizmi yoki mahsulot importining kamligi bunga sababmi, chorvachiligimiz-chi, qay darajada rivojlangan? Vaziyatni shu nuqtai nazardan, bir necha omillar vositasida tahlil etib ko‘ramiz.

2020 yil 1 iyul holatiga O‘zbekistonda qoramol boshi sonining aholi soniga nisbati 36,8 foizni tashkil etadi. Ya’ni har 1000 aholi jon boshiga 368 bosh qoramol to‘g‘ri kelayapti. Statistikaga ko‘ra, oxirgi 5 yilda odamlar 3-4 millionga ko‘paygan. Lekin shunga mos ravishda odamlar soniga nisbatan qoramol boshi sonini oshgan deb bo‘lmaydi. Chorva mollarini yetishtirish esa bir necha oylarda yoki 1-2 yilda o‘z natijasini ko‘rsatadigan soha emas.

Statistika ma’lumotiga ko‘ra, O‘zbekistonda sanoat yo‘li bilan boqiladigan qoramollar jami qoramollarning 5 foizini tashkil qiladi. Demak, go‘sht mahsulotlarining asosiy qismi aholi xonadonlari orqali bozorga chiqadi. Bu esa, o‘z navbatida, yem-xashak narxlari, ob-havoning noqulay kelishi kabi qator tabiiy omillar tufayli bozorda narxlarning nazoratdan chiqishiga sabab bo‘ladi. Asosiy go‘sht mahsulotlari sanoat darajasida yetishtiriladigan taqdirdagina bozorga ko‘p va xilma-xil talab darajasidagi go‘sht kiradi va narxlarni mol egalari emas, bozorning o‘zi belgilaydigan bo‘ladi.

Chorva uchun ajratilgan trillionlar: tuyoqlar soni nega ko‘paymadi?

Chorvachilikni sanoat darajasiga olib chiqish nega shunchalik qiyin? Aslida esa davlat tomonidan buning mexanizmi ishlab chiqilgan va allaqachon yo‘lga qo‘yilgan. Masalan, chorvachilik uchun ajratilgan kreditlar. Bu sanoatlashtirish uchun eng muhim va katta qadam edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, oxirgi 3 yilda chorvachilik uchun 11 trillion so‘mdan ziyod kreditlar ajratilgan. Bu kreditlar aholiga imtiyozli foizlarda berildi. Ammo bu yillar davomida shunday katta miqdorda ajratilgan kreditlar mevasini chorvachilik sanoati miqyosida umuman ko‘rmadik. Sababi, yo‘naltirilgan kreditlarning asosiy qismi maqsadli sarflanmadi.

Yaqinda Markaziy bankda bo‘lib o‘tgan matbuot anjumanida bank boshqaruv raisi Mamarizo Nurmuratov chorvachilik uchun berilgan imtiyozli kreditlarning asosiy qismi boshqa foydaliroq bizneslarga tikilgani haqida ta’kidlab o‘tdi. Bu borada imtiyozli kreditlarning ajratilishida banklarning va mahalliy hokimliklarning byurokratik, korrupsion harakatlari tufayli imtiyozlar boshqa yo‘nalishlarga oqib ketgani haqidagi fikrlarni ham inkor etib bo‘lmaydi. Ammo aholi tomonidan chorvachilik uchun olingan imtiyozli kreditlarning asosan boshqa maqsadlar uchun sarflangani rost. Oxirgi yillarda chorva krediti olish tumanlar va qishloq odamlari orasida “urf”ga aylandi. Surishtirsangiz har uch-to‘rt xonadonning biri chorva yoki mikrokredit olgan bo‘lib chiqadi. Ammo bu xonadonlarda na chorva mollari bor, na ferma. Bitmay qolgan uyni bitkazish yoki boshqa moddiy-shaxsiy muammolar yo‘lida sarflandi bu mablag‘lar.

Markaziy bank boshqaruv raisi tuyoq soni ko‘paymagan holda go‘shtga talab oshayotganini, shu sabab narx ko‘tarilayotganini aytdi. Uning ta’kidlashicha, hozirda mahalliy hokimlik va banklarga tuyoq soni ko‘paytiriladigan taqdirdagina chorva uchun kreditlar ajratish talabi qo‘yilmoqda.

Demakki, shu paytgacha chorva uchun trillionlar ajratilgan, ammo tuyoq soni ko‘paymagan. Albatta, markaziy bank qo‘yayotgan mazkur talab qat’iy nazorat bilan amalga oshirilsa samara beradi. Ammo buning natijasini ko‘rish uchun hali yana yillar kerak.

Go‘sht narxi qimmatlashayotganiga davlat organlari izoh bera boshladi

Yaqinda Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi go‘sht narxlari oshishiga quyidagicha izoh berdi:

em-xashak uchun paxta xomashyosi, po‘stloq va yem aralashmasi zaxiralarining mavsumiy kamayishi;

Qozog‘iston tomonidan eksport cheklovlari tufayli qoramol importining qisqarishi;

2020 yilning avgust oyi o‘rtalarida karantindan so‘ng umumiy ovqatlanish korxonalarining go‘sht va go‘sht mahsulotlariga talabi o‘sgani ta’sir qilgan.

Ma’lumotlarda aytilishicha, 2020 yil yanvar-sentyabr oylarida O‘zbekistonda 1840 ming tonna go‘sht ishlab chiqarilgan (2019 yilning mos davriga nisbatan 2,2 foizga ko‘proq) va 34 ming tonna go‘sht import qilingan. Xuddi mana shunday munosabat va izohlarni qator davlat organlari, viloyat hokimliklari ham bera boshladi. Masalan, Navoiy viloyati hokimi Qobul Tursunov viloyatda go‘sht mahsuloti aholi iste’moli uchun belgilangan me’yordan 2,4 barobar ko‘p yetishtirilganini ma’lum qildi. Sirdaryo viloyati hokimi oziq-ovqat zaxirasining mo‘l-ko‘lligini qayd etib o‘tdi. Boshqa viloyatlar hokimliklari ham bu borada ma’lumotlar tarqata boshladilar. Ammo real vaziyat go‘shtning qimmatligi. Qancha zaxira, qancha mahsulot ishlab chiqarilganidan qat’i nazar bu bu boradagi izohlar deyarli eshitilmayapti.

Narxlarga cheklov qo‘yish bu yechimmi?

Juda ko‘plab, deyarli barcha iqtisodchilarning fikricha, narxlarni nazorat qilish, umuman, barcha mahsulot turlariga nisbatan ham maqbul yechim emas. Narxni belgilangan sharoitdan kelib chiqib bozor belgilashi kerak. Aks holatda sifat masalasida ancha past natijaga erishamiz. Xaridorni aldash, qing‘ir yo‘llar bilan bozorga mahsulot kiritish hollari ko‘payadi, rasta osti savdo qilish avj oladi. Oxir-oqibat, baribir aholi uchun qulaylik bo‘lmaydi. Bunda fermerlar, ta’minotchilar, savdo tizimidagilar va qassoblar cheklov orqali chegaralangan pullarni go‘sht narxiga qo‘shadilar.

Yaxshi va sifatli mahsulot istovchi xaridor rasta ostidan baribir o‘sha qimmat narxni to‘laydi. Bunday oldi-sotdini cho‘ntagi ko‘tarmaydiganlar esa sifatsiz mahsulot bilan chorasiz qoladi. Bundan bir-ikki yil avval xuddi shunday go‘sht narxi qimmatlashuvi va narxlarga cheklov o‘rnatilishi ortidan bozorga eshak go‘shtlari va o‘lgan mol go‘shtlari ham kirib kelganini unutmasligimiz kerak.

Aytishlaricha, hozirda bozorlarga 60-70 ming so‘m cheklovi bilan chiqarilayotgan go‘shtlar esa asosan so‘yilishga mo‘ljallangan qoramollarni 2-3 oyda intensiv boqish, xususan bioqo‘shimchalar bilan oziqlantirish hisobiga shakllantirilgan ekan. 2-3 oyda bunday usulda boqilgan qoramollar tez vazn olib, so‘yiladi, ammo go‘shtning asosiy qismi yog‘ bilan qoplangan bo‘ladi.

Shu sabab oxirgi paytlar go‘sht rastalariga havoyaki yopishtirilgan “60 ming so‘m” yozuviga bozorni tushunadiganlar o‘z xavotirlarini bildirmoqdalar.

Global oziq-ovqat inqirozi bashorat qilindi

Aprel oyining boshidayoq koronavirus pandemiyasi sabab global miqyosda oziq-ovqat inqirozi bashorat qilingan edi. BMT  Oziq-ovqat dasturi prognoziga ko‘ra, koronavirus pandemiyasi ortidan global oziq-ovqat inqirozi kutilmoqda. Dastur mutaxassislari 2020 yilda 265 million kishi ochlikdan aziyat chekishini bashorat qilgan edi. BMT hisob-kitoblariga ko‘ra esa, hozirgi kunda dunyo bo‘ylab 820 milliondan ortiq odam ochlikdan aziyat chekmoqda. Faqatgina Sharqiy Afrikada Janubiy Sudan, Efiopiya, Somali va Keniya kabi mamlakatlarda 15 million kishi to‘yib ovqatlanmaydi. Afrikaning deyarli barcha mamlakatlariga tarqalgan koronavirus ko‘plab mintaqalarda, ayniqsa, iqtisodiyoti va sog‘liqni saqlash tizimi zaif bo‘lgan joylarda haqiqatan ham qiyin vaziyatni yuzaga keltirdi.

Shunga qaramay, global qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish barqaror bo‘lib turgani aytilmoqda. So‘nggi 10 yil ichida go‘sht ishlab chiqarish hajmi 10 foizga oshgan. Xuddi  shuningdek, donli mahsulotlar yetishtirish hajmi ham yildan-yilga  o‘sib  bormoqda. Muhimi, oziq-ovqat  mahsulotlari narxi  nisbatan barqaror darajada saqlanib turibdi. Misol uchun, AQSh birjalarida bugungi  kunda  bug‘doyning narxi  1970 yildagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan atigi 20 foizga qimmat.

Tahlilchilar ma’lumotiga ko‘ra, koronavirus pandemiyasi  tufayli global   joriy  etilgan  karantin choralari qishloq xo‘jaligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmagan. Xususan,  jahonning hech bir mamlakatida fermerlarning ishlashi va harakatiga jiddiy cheklovlar kiritilmagan.

Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, pandemiya 2025 yilga kelib global iqtisodiyotga taxminan 35 trillion dollar miqdorida zarar yetkazishi mumkin. Hozir jahon iqtisodiyoti koronavirus pandemiyasi sababli inqirozdan so‘ng tiklanishning eng yuqori cho‘qqisini boshdan kechirmoqda, ammo yil oxirigacha mamlakatlar yangi iqtisodiy muammolarga duch kelishlari mumkin, deb yozmoqda Bloomberg nashri.

Qachondir go‘sht narxi tushadimi?

Moliyaviy hisob-kitoblarda pandemiyaning ehtimoliy risklari albatta nazarda tutilishi lozim. Va iqtisodiy shart-sharoit hisobga olingan holda qaysidir ma’noda aholiga narx-navoni nazorat qilish orqali yengilliklar berilishi o‘rinli. Ammo qishloq xo‘jaligi mahsulotlari masalasiga kelganda, aynan, go‘sht mahsuloti misolida bozor qoidalari hal etadigan past-balandlikni nazoratda ushlab turish kutilgan samarani bermasligi ayonlashadi. Bunda iqtisodiy tahlillarga asoslanib quyidagi talab va takliflarni o‘rtaga tashlash mumkin:

chorvachilik uchun ajratiladigan kreditlar va har qanday imtiyozli shartlarni nazoratda ushlash;

chorva mollari yetishtirishni sanoat miqyosida sifatli darajada tashkillashtirish;

narx nazoratini kamaytirish, ko‘zbo‘yamachilik asosida shakllantirilgan narxlarga chek qo‘yish;

bu borada ekspertlar bilan doimiy tahlillarni olib borish.

Tahlilchilar fikriga asoslanib aytish mumkinki, shu kabi asosiy bosqichlardan o‘tilgan taqdirda ham go‘sht narxi arzonlashishi bilan bog‘liq natijani kelgusi 3-5 yillardagina ko‘rish mumkin.

Madhiya AVAZOVA,
“Inson va qonun” muxbiri