Dahshat! Stalin urush nogironlariga qanday munosabatda bo‘lgan?
Ikkinchi Jahon urushida o‘n millionlab o‘liklardan tashqari, 46,250 million kishi yaralangan. Ulardan 10 million kishi nogiron, shu jumladan, 3 million nafari bitta va 1,1 million nafari ikkita qo‘lidan ayrilgan.
Nogironlar shahar va qishloqlar ko‘chalarini to‘ldirdilar. Xavfsizlik xodimlari nogironlarni potensial norozilik auditoriyasi sifatida diqqat bilan kuzatib borishdi. 1943-1944 yillarda KGB Xalq Komissariyati mahalliy xavfsizlik darajasidagi davlat xavfsizlik organlariga ko‘rsatmalar yuborib, nogironlar orasida profilaktika ishlarini olib borishni talab qilib, Sovet Ittifoqiga qarshi tashviqot olib borayotganlarini kuzatib bordi.
Nogironlar bir narsadan xafa bo‘lishdi. Ulardan zarur bo‘lgan narsani olgan davlat ularni o‘z holiga tashlab qo‘ydi. Ular malakasiz ishchi ish haqining yarmiga teng nafaqa olishardi. Qishloqda bundan ham battar edi. Umuman olganda, Sovet hukumati qarindoshlar nogironlarga qarashlari va davlat ularga hech qanday qarz bermasligi kerak deb hisoblar edi. Qarindoshlari yoki ota-onalari bo‘lgan I va II guruh nogironlarini ijtimoiy ta’minot muassasalariga qabul qilish qonun bilan taqiqlangandi.
Nogironlar latta kiyib yurishdi, yolvorishdi, ba’zilari mayda-chuyda savdo bilan shug‘ullanishdi.
Hammasi bir kunda, barcha yirik shaharlarda maxsus operasiya o‘tkazilganda tugadi: ko‘chadagi barcha nogironlar hibsga olingan va qamoqqa olib ketilgan. Ba’zilar qarindoshlari tomonidan topilib, uyga qaytib ketishdi, qolganlari lagerlarda yo‘qolib qolishdi. Ba’zilari hatto o‘qqa tutilganligi haqida dalillar mavjud.
Tozalash SSSR Vazirlar Kengashi va SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining 1951 yil iyulda Stalinning tashabbusi bilan qabul qilingan "Tilanchilik va ijtimoiy-parazitar elementlarga qarshi kurash to‘g‘risida" gi farmonlariga muvofiq amalga oshirildi.
Keyinroq bunga qarshi namoyish bo‘lib o‘tdi. Masalan, Qizil armiyaning sobiq zobitlari tomonidan yaratilgan "Urush nogironlari ittifoqi" fosh etildi. Uning a’zolari uzoq muddatlarga hukm qilindi.
"Samovarlar" — qo‘l-oyoqlaridan butunlay ayrilganlarning taqdiri bundan ham qiyinroq edi. Ular Valaam orolida, sobiq monastirda to‘plangan. Bu yerda qattiq rejimga ega bo‘lgan maxsus hibsxona ishlagan. Rasmiy ravishda, u 1950 yilda tashkil etilgan "Urush va mehnat nogironlari uyi" deb nomlangan.
"Aybi" faqat urushda qo‘llari va oyoqlarini yo‘qotganliklari bo‘lgan odamlarni lager va ruhiy kasalxona o‘rtasida o‘rtacha sharoitda saqlashgan. Shuni ta’kidlash kerakki, bir qator "samovarlar" o‘z qarindoshlari uchun og‘irlik qilishni xohlamasdan, ataylab Valaamga tushib qolishdi.
Bu yerdagi joylar hayot uchun eng noqulay sharoit — sivilizasiyadan uzoqlik, tabiatning sovuqligi, oziq-ovqat va dori-darmonlarning tashqi ta’minotiga bog‘liqligi. Avvaliga hatto tibbiy xodimlar ham yetishmas edi. Ko‘plab faxriylar orolda bo‘lgan birinchi oylarida vafot etdilar. Pasportlar va mukofot hujjatlari maxsus qabul markaziga joylashtirilgan bemorlardan olingan.
GULAG mahbuslaridan farqli o‘laroq, Balam aholisi o‘zlarining taqdirlari to‘g‘risida yozma dalillarni qoldirmadilar - ular yozadigan hech narsasi yo‘q edi. Vakolatli organlarning ruxsatisiz biron bir tashqi mehmon orolga kira olmasdi.
Valaamdagi muassasa 1984 yilda tugatilgan.
