Она тилининг инсон тарбиясидаги ўрнини ҳеч нарсага қиёслаб бўлмайди

Ўзбекистон Фанлар академияси академиги, филология фанлари доктори, профессор Бахтиёр Назаров билан ЎзА мухбирининг суҳбати она тилимиз ривожи йўлида амалга оширилган кенг кўламли ислоҳотларнинг мазмун-моҳияти, айни пайтда адабий тилни асраш ва ривожлантириш йўлида олиб борилаётган ишлар хусусида бўлди.

21 октябрь – ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилган кун

– Ўзбек тилини ривожлантириш учун фан ва техника илдам одимлаётган бугунги замонда нималарга эътибор бериш зарур?

– Мустақиллигимизни қўлга киритишнинг қутлуғ жараёни ўзбек тилига Давлат тили мақомининг берилиши билан бошланди. Шунингдек, бу саъй-ҳаракат миллатимизни жипслаштирди. Ўша пайтларда давлат идоралари қошида ўзбек тилини ўрганиш тўгараклари очилиб, ходимлар малакаси оширилди. Ўйлашимча, бугунги кунда ҳам бунга эҳтиёж бордек кўринади. Сабаби ўзбек бўлиб тилимизни билмайдиганлар кўпчиликни ташкил қилади. Улар оилада бошқа тилда гаплашган, ўқиган бўлиб, мулоқотда, хат-ҳужжатларда ҳам ўзбек тилидан фойдаланмайди...

Мамлакатимиз жадал ривожланмоқда. Бу жараён ўзбек тилининг аҳамиятини оширишга ҳам хизмат қилди. Бунинг замирида халқимизнинг манфаати ҳам турибди. Эндиликда лотин алифбосидаги ўзбек тилини компьютерлаштириш, интернет тармоғида кенг оммалаштириш муҳим масалалардан бирига айланди. Шунингдек, ёз фаслида чет давлатлардаги элчихоналаримиз қошида ўзбек тилини ўқитиш дарсларини ташкил қилиш керак. Токи Ўзбекистонга келишни истовчи, тилимизни ўрганишга қизиқувчи хорижлик сайёҳлар, тадбиркорлар, олимлар ва талабаларга қулайлик бўлсин. Бу ишлар келгусида бошқа давлатлар билан халқаро алоқаларимизни ривожлантиришга, туризмни кенгайтиришга хизмат қилади. Идоралараро, интернет орқали ҳужжатлар алмашиш шакли деярли рус тилида бўлиб кетди. Бир томондан олиб қараганда рус тилини биладиган миллатлар учун бу анча қулай. Бироқ давлат тили ҳақида гап кетганда бу масалага жиддий эътибор зарур. Булар ўсиб келаётган ёш авлод тарбиясига, ўзбек тилимизнинг ривожланишига тўсиқ бўлади.

– Реклама ва эълонлар матнида миллий тилимиз даражасини қандай баҳолайсиз? Бу жараёнда тилнинг амалдаги меъёрларига тўла амал қилинаяптими?

– Бу ҳақда оммавий ахборот воситаларида мунтазам гапирилиб, жамоатчилик эътибори шу масалага қаратилмоқда.

Бугун кўчаларимиздаги катта-катта афиша, реклама ва эълонларга қараганимизда инглиз, рус тилларида аралаштириб ёзилган жумлаларни кўп кузатамиз. Баъзилар “Бу замон талаби...”, дея изоҳ беради. Реклама соҳаси ривожи учун бу ишлар керакдир. Аммо бу она тилимизни бузиб фойдаланиш мумкин, дегани эмас-ку. Рекламаларда ўзбек тилидаги сўзларнинг муқобилидан фойдаланиб, маҳсулотнинг фойдалилиги ҳақида аҳолига ахборот бериш мумкин. Аслида ўз маҳсулотини сотаётган тадбиркор фақат ўз манфаатини ўйламай, реклама орқали ўзбек тилидан унумли фойдаланиши керак. Дунёдаги энг машҳур тижорат компаниялари тажрибасида ҳам бу масалага алоҳида аҳамият берилади. Шу орқали уларни танияпмиз ва билаяпмиз, ахир.

– Тилнинг ривожланиши, давр билан узвий шаклланиши, ижтимоий ҳодисага эга бўлишида унинг қандай шаклда ёзилиши муҳимми? Шу жумладан, кирилл ва лотин ёзуви асосида ўзбек алифболарининг кундалик ижтимоий ҳаётимиздаги аҳамияти хусусида нима дея оласиз?

– Ўзбекистонда мана бир неча йилдирки, лотин ва кирилл ёзуви асосидаги ўзбек алифболаридан баравар фойдаланиб келинади. Таълим тизими, маориф соҳасида лотин ёзувидан фойдаланиш борасида анча ишлар қилинди. Лекин, ҳалигача бу масала ўзининг аниқ ечимини топмаган. Лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбосига ўтиш ҳамон оқсаб келмоқда.

Шундай вазиятда давлатимиз томонидан бирдан лотин ёзувига ўтилмай секин-аста босқичма-босқич амалга ошрилмоқда. Буларнинг барчаси аҳоли манфаатларини ўйлаб қилинганидан далолатдир. Тил ва алифбо масаласига юзаки ёндашиб бўлмайди. Бу жараёнда аҳолининг барча қатламларининг талаб ва истакларини ҳам эътиборга олиш даркор. Аслида икки алифбони бир-биридан устун қўйиб бўлмаса ҳам келгусида жамиятимиз тараққиётига кўпроқ хизмат қиладиганига кўпроқ аҳамият бериш зарур, деб ўйлайман. Барча соҳалар компьютерлар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб бормоқда. Лотин ёзувидан кўпчилик давлатлар айнан компьютер ва интернет соҳасида кенг фойдаланади. Ваҳоланки, хитой иероглифлари ҳам анча кўп бўлишига қарамай замонавий компьютерлар тилида ишлатилади. Бу эса Хитой давлати ва халқининг барча соҳаларда ривожланишида муҳим аҳамият касб этмоқда.

Фикримча лотин алифбосига ўтишда айнан шу жиҳатларни эътиборга олиш зарур.

– Ўзбек адабий тилининг шаклланишида ижодкорларимиз қандай фидойилик кўрсатмоқда?

– Тил бойлиги инсоннинг маданияти, савияси, билимини кўрсатувчи омилдир. Бунинг учун, энг аввало, бадиий асарларни кўп ўқиш лозим, деб ўйлайман. Жумладан, Ғофур Ғуломнинг прозасига етадигани йўқ бўлса керак. Унинг ижодида доим халқ билан яқиндан муносабатда бўлиш, инсонлар турмуш тарзи, дунёқарашини ўз асарларида акс эттириш устуворлик касб этади. У халқона тилда, турли қочиримларни усталик билан қўллай олгани учун ҳам асарларини ўзимизга яқин олиб, севиб ўқиймиз.

Она тилимизнинг инсон тарбиясидаги ўрнини ҳеч нарсага қиёслаб бўлмайди. Шу маънода адабиётимиз тили ниҳоятда гўзалдир. Масалан, Алишер Навоий бобомиздан кейин яқин ўтмишдаги Абдулла Қодирий, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, шунингдек, замондошларимиз Хуршид Дўстмуҳаммад ва Исажон Султоннинг ижодида буни кўриш мумкин. Бу ижодкорларнинг асарларида ўзбек тилининг таровати кишига катта маънавий озуқа беради. Энди ёзувчининг ёзувчилигини, шоирнинг шоирлигини билдирадиган ўнлаб, юзлаб сифатлари бўлса, улар орасида бадиий тилсиз асар мукаммал бўлиши мумкин эмас. Чунки инсон туйғуси, ҳиссиётини, атрофимизни ўраб турган бутун борлиқни фақат сўз ифодалайди. Шундай экан, бадиий адабиёт мувафаққиятини белгиловчи жиҳат – бу тил.

Бундан ташқари, илмий адабиёт тилига келганда оқсашларимиз оз эмас. Агар инглиз, рус тилларида илмий асар ёзадиган бўлсак бошқа халқлар ҳам ўқийди. Бироқ ўзбек тилида ёзиш мумкин бўлган жараёнларни бошқа тилларда баён этиш тилимиз тараққиётига салбий таъсир қўрсатади. Бунда ўзбек тилининг манфаатини кўзлаб айтаяпман. Тўғри баъзида мутахассисларимиз ўз илмий ишларида ўзбекча терминларни топишга қийналиб, бошқа тилларда тезроқ якунлашга ҳаракат қилади. Лекин қачонгача бу жараён давом этади. Қийинчиликни ўз бўйнига олиб олимларимиз ўз асарини ўзбек тилида ёзиши ҳам муҳимдир. Пировардида, тилимизнинг янги қирралари ҳам очилади. Энг асосийси, ёшларимизнинг тафаккури ривожига ҳисса қўшилиб, ўша соҳанинг оммалашишига хизмат қилади.

– Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг ташкил этилгани ҳам она тилимизга кўрсатилаётган улкан эътиборнинг ёрқин кўриниши бўлди. Соҳани ривожлантириш, ёшларнинг билим олиши учун ўтган вақт давомида қилинган саъй-ҳаракатлар хусусида қандай фикрдасиз?

– Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг бу ташаббуси, шунингдек, давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёев саъй-ҳаракатлари билан ўзбек тилининг халқаро нуфузини ошириш, ўзбек адабиёти намуналарини чет тилларга таржима қилиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилди.

Янги университет ўзбек халқининг миллий ўзлигини, миллий маънавиятини дунёга кўрсатишга, бу борада малакали мутахассислар тайёрлашга хизмат қилади. Эндиликда ёшларимиз ўзбек тили ва адабиётининг ўзига хос бетакрор хусусиятларини чуқур ўрганмоқда. Бу борада олиб борилаётган илмий-тадқиқот ишлари самарадорлигини кучайтириш мақсадида таълим-тарбия тизимининг барча бўғинларида ўзбек тили ва адабиёти фани ўқитилмоқда.

Тилимизни эъзозлаш, ёш авлодни она тилига ҳурмат руҳида тарбиялашда буюк боболаримизнинг ҳаёти ва фаолияти катта ибрат мактабидир. Бунга улуғ мутафаккир Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби кўплаб инсонларнинг ижоди мисол бўла олади. Улар ижодидаги нафислик орқали тилимизнинг беқиёс гўзаллиги ҳамда бой имкониятлари намоён бўлган бўлса, илмий асарларида унинг ривожланиш йўллари таҳлил қилинган. “Муҳокамат ул-луғатайн” асари Алишер Навоийнинг нафақат буюк шоир ва мутафаккир, балки ўзбек адабий тилининг тарғиботчиси ва фидойиси эканидан далолат беради. Шунингдек, Бобур Мирзо кашф этган алифбо – “Хатти Бобурий”да кўчирилган Қуръони карим нусхаси ҳам бугун ёшларимизга ҳақиқий ўрнак бўлмоғи даркор.

Умуман олганда, давлат тили мақомига эга тилимиз ривожи, уни асраш ва тараққий эттириш ҳар бир фуқаронинг бурчидир.

Manba: azon.uz