Эрон нимадан қўрқади?

Теҳрон Москванинг Арманистон ҳудудининг бир қисмидан ўтиши ва Озарбайжоннинг асосий қисмини унинг эксклави – Нахчивон билан боғлаши керак бўлган Зангезур йўлаги – транспорт йўлини яратишни фаол қўллаб-қувватлаётганидан норози.

Агар илгари Эрон бу лойиҳага шунчаки қаршилик қилган бўлса, энди унга қарши чоралар кўрди – бунинг учун дипломатик каналлар орқали Москвага хабар етказди. Россия элчиси Алексей Дедов Эрон Ташқи ишлар вазирлигига чақирилди. Ғарб матбуоти дарҳол Москва ва Теҳрон ўртасидаги муносабатлар совуқлашганини хабар қилди.

Зангезур йўлагини яратиш ғояси тўрт йил аввал Иккинчи Қорабоғ уруши тугаши натижасида пайдо бўлган. 2020 йил ноябрь ойида Арманистон-Озарбайжон-Россия уч томонлама ўт очишни тўхтатиш тўғрисидаги декларация имзоланган бўлиб, унда «Арманистон Республикаси Озарбайжон Республикасининг ғарбий вилоятлари ва Нахчиван Мухтор Республикаси ўртасидаги транспорт алоқалари хавфсизлигини кафолатлайди. фуқаролар, транспорт воситалари ва юкларнинг икки йўналишда ҳаракатланиши».

Боку, Анқара ва Москва ҳужжатнинг ушбу қоидасини Арманистон ҳудуди орқали расмий Ереван томонидан назорат қилинмаган, Нахчивонни Озарбайжоннинг қолган ҳудуди билан боғлайдиган транспорт йўлагини яратиш мажбурияти деб ҳисоблайди.

Ереван буни олдини олишга фаол ҳаракат қилмоқда. Арманистон расмийлари ҳужжатда «Зангезур йўлаги» деган сўзлар йўқлигини таъкидлай бошладилар. Натижада Арманистон бу келишувдан чиқиш учун етарли асос деб ҳисоблади.

Эрон ҳам бунга қарши, Зангезур йўлагини мамлакатни Европа билан боғловчи ҳаётий транспорт артериясидан узиб қўйишга уриниш деб ҳисоблайди. Шу билан бирга, Теҳрон расмий даражада бир марта яққол норозилигини намойиш этди. Жорий йилнинг ёзида Арманистон бош вазири Никол Пашинян билан учрашувда Эроннинг маънавият етакчиси Али Хоменеий Зангезур йўлаги «Арман манфаатларига жавоб бермаслигини» айтди.

Акс ҳолда, Теҳрон «Жанубий Кавказнинг барча давлатларининг ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилган ҳолда» минтақадаги транспорт йўналишларини тиклашни қўллаб-қувватлаш ҳақидаги стандарт иборалар билан чиқиб кетади. Эрон минтақада барқарор тинчликни сақлашга интилаётганини ва Озарбайжон, Арманистон ва Россия + Туркия, Эрон ва Грузия иштирокида «3+3» форматидан фойдаланиш тарафдори эканини билдиради.

Озарбайжоннинг Москва ва Анқара кўмагида Зангезур йўлаги ғоясига қайтмоқчи эканлиги Россия раҳбари Владимир Путиннинг Бокуга ташрифидан сўнг Эронда муҳокама қилинди. Эрон парламентидан жуда қаттиқ баёнотлар, хусусан, Россияга нисбатан икки томонлама стандартларда айбловлар кела бошлади. Зангезур йўлаги ғояси ҳатто «орқадан пичоқ» деб аталди.

Октябрь ойида Қозондаги БРИКС саммитида Эрон президенти Масуд Пезешкян ва унинг россиялик ҳамкасби Владимир Путин ўртасида учрашув режалаштирилган, унда томонлар ушбу вазиятни муҳокама қилишлари мумкин.

Теҳрон ва Москванинг Зангезур йўлаги бўйича мунозарали позициясига қарамай, ўхшаш томонлари кўп. Хусусан, Ғарбнинг уларга қарши даъволари. Бир кун аввал Европа Иттифоқи матбуот котиби Питер Стано Эроннинг Россияга баллистик ракеталарини етказиб беришини маълум қилган эди.

Америка матбуоти Москва Эроннинг юзлаб ракеталарини қабул қилгани ҳақида хабар берди. Шунингдек, Теҳрон Россия Федерациясига сотишни ёки катта миқдордаги Fath-360 ракеталарини Россия қуролларига алмашишни режалаштираётгани маълум қилинди. Ҳар икки томон бу маълумотни рад этади.

Айни пайтда Ғарб баллистик ракеталар етказиб берилиши ҳақидаги маълумот тасдиқланса, оқибатлари ҳақида огоҳлантирди. Биз янги санкциялар ҳақида ҳам, Эроннинг янги расмийларининг Ғарб билан муроса бошлашга уринишлари ҳақида гапиришимиз мумкин.

Эронлик доктор Ата Шаҳит ТRТ билан суҳбатда Эроннинг ички ва ташқи сиёсатидаги муаммолари, шунингдек, мамлакат дуч келаётган жиддий таҳдидларни ҳисобга олсак, Теҳрон билан боғлиқ низолар борлигини тахмин қилиш мумкинлигини таъкидлади. Москва билан фақат ташвиқот ва медиа уруши билан чекланади.

«Бошқача қилиб айтганда, Эрон бу баҳсни янада ривожлантириш салоҳиятига эга эмас ва фақат Озарбайжон Республикасига қарши пропаганда даражасидаги таҳдидлар билан чекланади. Умуман олганда, мамлакат Зангезур йўлагига бир неча сабабларга кўра қарши. Уларнинг асосийлари геосиёсийдир. Эрон ўзини Ғарбдан Осиёга қуруқликдаги дарвоза деб билади. Шу муносабат билан Теҳрон унинг географик жойлашуви геостратегик аҳамиятга эга, деб ҳисоблайди», деб тушунтирди сиёсатшунос.

Унинг қўшимча қилишича, Эронга кўра, Зангезур йўлаги очилиши Эронни ушбу геостратегик хусусиятдан маҳрум қилади ва муқобил йўналиш яратади. Бу Эроннинг стратегик қийматини йўқотиш ва унинг янада яккаланишини англатади.

«Бошқа томондан, Зангезур йўлагининг очилиши стратегик иттифоқчилар – Туркия Республикаси ва Озарбайжон Республикасининг Марказий Осиёга чиқиш имкониятига эга бўлишини англатади. Бу Жанубий Кавказ геосиёсатида Туркия ва Озарбайжоннинг кучайиб бориши ва Эроннинг таъсирининг пасайиши демакдир. Бинобарин, Эрон бу йўлакнинг таъсирини камайтирмаслик учун унга қаршилик кўрсатмоқда», деб амин мутахассис.

Экспертнинг фикрича, Эрон ичида ҳам ислоҳотчилар ҳам, консерваторлар ҳам Зангезур коридорига нисбатан бир хил позицияда. Дарҳақиқат, Зангезур йўлагига қарши чиққан биринчи шахс Эроннинг маънавий раҳнамоси Оятуллоҳ Хоманаий эди.

Таҳлилчи Россия Зангезур йўлагидан Эроннинг янги ҳукуматига босим ўтказиш ва Ғарб билан ядровий келишувни бузиш учун фойдаланиши мумкинлигини истисно этмайди.

«Россиянинг Эронга босим ўтказишга уриниши сабаблардан бири бўлиши мумкин. Дарҳақиқат, Эрондаги кўплаб мутахассислар ҳам худди шундай даъволарни билдирган. Лекин менимча, бу ягона сабаб эмас. Менимча, бу ерда Никол Пашинян сиёсати, Россия-Озарбайжон муносабатлари, Россиянинг халқаро йўлакларга бераётган аҳамияти, Россия-Туркия муносабатлари ва Украинадаги урушдаги ҳозирги вазият каби турли омиллар ҳам таъсир кўрсатади», — дея хулоса қилди Ата Шаҳит.