БМТнинг Афғонистон бўйича конференцияси “Толибон”сиз ўтди

18-20 февраль кунлари Қатарда БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш иштирокида Афғонистон бўйича махсус вакилларнинг икки кунлик конференцияси бўлиб ўтди. Шу билан бирга, бу мамлакатда ҳукмронлик қилаётган “Толибон”нинг ўзи ҳам унда иштирок этмади, бу эса аслида унинг аҳамиятини пасайтирди. Чунки БМТ бу ҳолатда фақат ўз позициясини билдириши мумкинлиги аниқ эди, бунинг таъсири жуда ва жуда чекланган бўлиши мумкин. Ушбу конференция Афғонистон атрофидаги воқеалар ривожига қандай таъсир қилиши мумкин, Кazinform агентлиги халқаро шарҳловчиси материалини ўқинг.

Нега “Толибон” Қатарга келмади?

Бироқ ҳозирги шароитда Афғонистон атрофидаги воқеалар ривожи учун бундай конфереция ўтказилишининг ўзи жуда муҳим. Бош котиб Гутерришнинг айтишича, “Толибон” амалда тан олишни англатувчи қабул қилиб бўлмайдиган шартлар қўйган. “Толибон” сўнгги йилларда уларнинг ҳукмронлиги танқид қилинмаслиги учун фақат Афғонистон вакили бўлишини талаб қилди.

Қолаверса, улар ушбу конференция кун тартибига рози эмаслиги аниқ. Чунки улар, жумладан, миллий озчилик вакилларининг ҳокимиятда иштирок этиш механизмини назарда тутувчи инклюзив ҳукумат масалаларини муҳокама қилишган. “Толибон” фикрича, бу мутлақо керак эмас, чунки уларда ҳокимиятда бир неча ўзбек ва тожик бор ва бу етарли. Бунда улар этник тамойилга ҳам амал қилмайдилар, гарчи бу асосан пуштунлар ҳаракатидир. Тўғрироғи, улар маънавий ва дунёвий тамойилларни бирлаштирган етакчилар бўлган ва қандайдир тарзда миллий масалани ҳисобга олишнинг ҳожати йўқ бўлган мусулмонлар жамиятини ташкил этиш мантиқидан келиб чиқади.

“Толибон” ва халқаро ҳамжамият ўртасидаги Доҳадаги навбатдаги конференцияда иштирок этишни имконсиз қилган яна бир катта қарама-қаршилик аёллар ҳуқуқлари билан боғлиқ. Гутерриш “Толибон”ни аёллар ва қизлар “узоқ муддатли тинчлик ва тараққиёт”ни хоҳласа, уларга нисбатан чекловларни олиб ташлашга чақирди. Аммо бу ерда “Толибон” ҳам тан олиш ниятида эмаслиги аниқ. Сўнгги пайтларда, аксинча, Афғонистонда аёлларнинг аҳволи ёмонлашгани ҳақида кўплаб хабарлар тарқалди. “Толибон” эркаклар ҳамроҳлигисиз кўчага чиққанларни ҳибсга олади.

Аммо ҳамма нарса бошидан аён бўлса, Афғонистон бўйича навбатдаги халқаро конференция, айниқса, уларнинг вакиллари иштирокисиз ўтказилиши нега керак эди? Бу ҳолатда, энг муҳими, саҳна ортида нима содир бўлганлигидир. Бу воқеа биринчи навбатда Қатар пойтахти Доҳада бўлиб ўтди. Бу ушбу давлат ва бошқа Форс кўрфази давлатларининг Афғонистон масаласидаги ролини кўрсатади.

Қатар музокараларда, жумладан, “Толибон” ҳокимиятга келиши арафасида ёпиқ шаклда фаол иштирок этди. Бу ерда ва ҳозир кўплаб муҳим учрашувлар бўлиб ўтмоқда. Масалан, ўтган йилнинг 31 июлида “Толибон” Доҳада АҚШнинг Афғонистон бўйича махсус вакили Томас Уэст билан учрашган эди. Шундан сўнг томонлар гуманитар ёрдам, молиявий масалалар ва бошқа кўплаб масалаларни муҳокама қилдилар. Демак, Қатар халқаро ҳамжамият ва “Толибон” ўртасидаги музокара жараёнини давом эттиришнинг муҳим элементидир.

Доҳада муҳокама қилинган асосий масала нима эди?

Аммо халқаро ҳамжамият олдида турган энг жиддий муаммо – “Толибон”га ҳаддан ташқари ён бермасдан, Афғонистондаги гуманитар фалокатнинг олдини олишдир. Аслида Доҳада бўлиб ўтган йиғилишда асосий савол шу бўлса керак. “Толибон”нинг барча ишончсизлигига қарамай, ҳеч ким бу мамлакатда қочқинлар оқимига таҳдид солиши мумкин бўлган инқирозни хоҳламайди. Шунинг учун Афғонистонда пул йўқлиги ва бу давлат банклари халқаро тўловларни амалга ошира олмаслигини ҳисобга олсак, Афғонистонга гуманитар юклар етказиш масаласи жуда кескин.

Бош котиб Гутерриш 19 февраль куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида вазият бир қатор масалалар бўйича боши берк кўчага кириб қолганини айтиб, халқаро ҳамжамият ва Афғонистон ҳукумати манфаатларини ҳисобга оладиган қўшма йўл харитасини ишлаб чиқишга чақирди. Бу аниқ ҳал қилиб бўлмайдиган саволга шундай дипломатик жавобдир. Аммо томонларнинг бир-бири билан кейинги мулоқотини назарда тутганлиги яхши.

Кўпгина давлатлар Афғонистон билан фаол ҳамкорлик қилмоқда

Бу ерда муҳим жиҳат шундаки, кўплаб давлатлар аллақачон Афғонистон билан фаол алоқада. Охирги қарорлар қаторида 2024 йил 30 январь куни Раис Си Цзиньпин томонидан Афғонистон элчиси Билол Каримийдан ишонч ёрлиқларини қабул қилинишини алоҳида таъкидлаш жоиз. Де-факто бу аллақачон тан олинган, гарчи де-юре бу ҳали содир бўлмаган. Гарчи 2022 йил апрель ойидан бери Муваққат ишлар вакили Мухаюддин Саадат Хитойда ишлаётган бўлса-да, 2023 йил сентябрь ойида Хитой бу мамлакатга янги элчи Чжао Шэнни тайинлаган бўлса-да, бу яна деярли тан олинганлик сифатида баҳоланиши мумкин.

Қозоғистон ҳам 2023 йил декабрида Афғонистондаги янги элчи лавозимига Алимхан Есенгелдиевни тайинлаган эди. Масалан, Россия аввалги элчисини қолдирди. Чунки янги вакил жўнатиш, қабул қилувчи тарафдан келишув талаб қилишни англатади. Шундай қилиб, Хитой ва Қозоғистон 2023 йилда де-факто тан олиш йўлида қадам ташладилар, аммо ҳали де-юре эмас.

Кейин, 2023 йил декабрида Астана “Толибон”ни террорчи ташкилотлар рўйхатидан чиқариб ташлади. Бунга БМТ Хавфсизлик Кенгаши тавсиялари сабаб бўлди. Аммо бу Қозоғистон ва Афғонистон ўртасидаги савдо-иқтисодий муносабатларнинг фаол ривожланишига тўлиқ мос келмаслиги аниқ.

Ҳар ҳолда, Афғонистон билан фаол ўзаро алоқалар аллақачон амалга оширилмоқда ва принципиал жиҳатдан бугунги кунда бунга бошқа муқобил йўқ. Хусусан, Афғонистонга ярим миллион тонна Қозоғистон унини етказиб бериш гуманитар ҳалокат ва қочқинлар оқимининг олдини олишда муҳим аҳамиятга эга. Айни пайтда “Толибон” билан расмий даражада алоқалар Афғонистондаги радикал ташкилотлар фаолияти билан боғлиқ хавфларни камайтиришга ёрдам беради. Кўриниб турибдики, “Толибон” зўравонлик бўйича давлат монополиясини самарали амалга оширмоқда. Афғонистонда сўнгги 45 йил давомида содир бўлган барча нотинчликлар ва қуролли можаролар фонида бугунги кунда вазият анча тинч кўринмоқда, бу эса иқтисодий ривожланиш учун ҳам имкониятлар яратмоқда.

Аслида Афғонистон билан боғлиқ бугунги кундаги асосий савол – “Толибон” ҳокимият тепасига келганида эълон қилинган ушбу мамлакат орқали транспорт йўлакларини яратиш бўйича барча лойиҳалар амалга ошириладими ёки йўқми? Бу, биринчи навбатда, Туркманистон-Покистон газ қувури, шунингдек, Ўзбекистондан Покистонгача бўлган темир йўлдир. Орадан 2,5 йил ўтиб, уларни амалга ошириш ҳали бошланмаган. 2024 йилнинг 19 февралида Афғонистон кончилик ва нефть саноати вазири Шаҳабутдин Делавар ТАПИ консорциуми (Тран-афғон газ қувури – муҳаррир эслатмаси) раҳбари Мухаметмират Аманов билан учрашди. Учрашувда томонлар қурилишни бошлашга тайёр эканликларига ишонтирдилар, бироқ сиёсий қийинчиликларга ишора қилдилар.

Бу ерда асосий масала ҳатто қурилиш хавфсизлиги бўлмаса-да, “Толибон” қувурни ҳимоя қилиш учун махсус бино қуришга ваъда берган. Асосий қийинчилик - лойиҳани молиялаштириш. Аслида, ҳозирги шароитда фақат давлат бундай лойиҳани молиялаштиришга қодир. “Толибон” ҳукумати тан олинмаса, банклар буни амалга ошира олмайди. 1994 йилда бу Американинг «Юнокал» компаниясига ТАПИ қурилишини бошлашга тўсқинлик қилди.

Аммо айни пайтда бу “Толибон” ҳукуматининг барқарорлиги масаласидир. Чунки йиллик газ транзитидан тушадиган 400 миллион доллар Афғонистон бюджетига ажойиб қўшимча бўлади. Шундай қилиб, бу ерда бир вақтнинг ўзида кўплаб манфаатлар мос келади.

Ҳозирча “Толибон” биргина йирик лойиҳани – Шимолий Афғонистонда Қўштепа канали қурилишини амалга оширишга муваффақ бўлди. Ушбу қурилиш қандай молиялаштирилгани ҳозирча аниқ эмас. Бироқ, бу муҳим миқдор ва уни ташқи маблағсиз амалга ошириш мумкин эмас эди.

Ҳар ҳолда, Қатардаги учрашув “Толибон”га қандай муносабатда бўлишидан қатъи назар, ушбу ташкилот билан мулоқот йўлларини топиш ғояси барча манфаатдор томонлар томонидан илгари сурилишини кўрсатди. Ҳеч бўлмаганда, бу турли партиялар афғон заминида ўзларининг геосиёсий қарама-қаршиликларини ҳал қилганидан кўра яхшироқ. “Толибон” нисбий бўлса-да, ташқи алоқаларга тайёрлигини намойиш этар экан, бу бугунги кун учун деярли етарли. Аммо вазиятнинг кескинлашувини мутлақо ҳеч ким хоҳламайди.