Tarixga nazar! Fransiyaning XXI asrdagi mustamlakachilik siyosati
Fransiya hozirgi kunda ham 20 ga yaqin Afrika mamlakatlarida, bu mamlakatlar mustaqil, ularning o‘z bayrog‘i, madhiyasi va chegaralari bor bo‘lsa-da, hukmronlik qilmoqda. Fransiya XXI asrdagi mustamlakachilik siyosatini o‘zgartirib, barcha sobiq koloniyalariga "shartli mustaqillik" taqdim etdi. Shartli mustaqillikni nima ekanligini quyida o‘rganib chiqamiz.
Fransiya Jazoirni tark etganda, prezident de Goll shunday degan edi:
"Biz Jazoirni tark etamiz, ammo o‘z o‘rnimizda qoldirgan hukmron elita bizning manfaatlarimizni bizdan ko‘ra yaxshiroq himoya qiladi".
Barcha sir shu so‘zlarda yashiringan edi
Fransiya o‘nlab yillar davomida Afrikaning 20 ga yaqin davlatini talon-toroj qilib, o‘zi farovon yashadi. Ular Ikkinchi Jahon urushidan keyin endi ushbu mustamlakalarni ushlab tura olmasliklarini angladilar. Va ular yangi mustamlakachilik uslubiga o‘tishga qaror qildilar: “shartli mustaqillik”. Bu to‘liq illyuziya edi.
Fransiya o‘z mustamlakalarini tark etganida, ulardan 3 ta narsa talab qilgan:
Rasmiy tili fransuz tili bo‘lishi, Fransiya ta’lim tizimini barpo etilishi, konchilik siyosati, pul tizimi va huquqiy tizim Fransiya aytganidek bo‘lishi.
Hamma mustamlakalar rozi bo‘ldi. Qabul qilmaganlar esa, kuch ishlatish, qotillik va shantajga duchor bo‘ldi.
Fransiya ushbu mamlakatlarda fransuz tilini yoyish uchun juda ko‘p harakat qildi. Ular fransuz tili orqali fransuz madaniyati va Fransiyaga yaqinlik hissini tarqatishdi. Hatto yeyishga non topolmagan qishloqlar aholisiga fransuz tilini o‘rganish uchun kitoblar berildi. Til – manqurtlashtirish uchun asosiy vosita ekanligiga e’tibor kuchaytirildi.
Fransiya Senegal, Chad, Niger, Gvineya, Kamerun, Jazoir, Tunis, Kongo va Kot-d’Ivuar singari davlatlarda yangi fransuz radiokanallarini, kitoblarini, telekanallarini, jurnallarini va o‘yinlarini yaratdi.
Ushbu mamlakatlarda fransuz tilida mamlakatning ona tilidan yaxshiroq gapirishadi. Shunday qilib, fransuz tilida gapirish mukammallik va ustunlik sifatida qabul qilinadi. Ushbu tushunchani Fransiya singdirdi. Ular mamlakatni boshqarish va ularni ekspluatasiya qilish uchun o‘zlari yaratgan ta’lim tizimida o‘qitilgan odamlarni olib kelishda davom etishdi.
Fransiya tomonidan Jazoirga tayinlangan fransuz gubernatori shunday degan:
"Biz jazoirliklarni toki ular Qur’on o‘qir ekan va arab tilida gaplashar ekan, ularni mag‘lub eta olmaymiz. Ularning qo‘lidan Qur’onni va arab tilini olib tashlashimiz kerak".
Ular ushbu siyosatni Jazoirda amalga oshirdilar.
Fransiya Afrikada Frankofoniya uyushmasini tuzdi. Frankofoniya fransuz tilida gaplashuvchi mamlakatlar uyushmasi. Ushbu mamlakatlar rahbarlari Fransiya rahbarligi ostida muntazam ravishda uchrashib, amalga oshiriladigan siyosatni belgilaydilar.
Til yordamida qanday qilib mamlakatlarni zabt etish mana bunday bo‘ladi!
Fransiyaga Afrikani iqtisodiy nazorat ostida ushlab turishga imkon beradigan eng muhim omil - bu Fransiyaning mustamlaka franki (CFA) –Fransiya pul tizimi. “CFA”ning eng kichik muxoliflari yo korrupsiyada ayblanib qamoqqa tashlangan yoki o‘sha mamlakatlarda tartibsizliklar boshlangan.
CFA dasturining natijalari chindan ham dahshatli. Gvineya-Bisau, Ekvatorial Gvineya, Burkina-Faso, Benin, Niger, Mali, Senegal, Togo, Gabon, Chad, Kongo, Kamerun va Markaziy Afrika Respublikasi kabi mamlakatlar tomonidan qo‘llanilayotgan CFA dasturi bu mamlakatlarni qashshoq va umidsiz holda qoldirgan.
Fransiya hukumati Afrika davlatlarining suverenitetini ochiqchasiga cheklaydi, ularning ichki ishlariga bevosita ta’sir o‘tkazadi. Va buni xalqaro shartnomalarda mustahkamlangan mexanizmlar orqali qonuniy ravishda amalga oshiradi.
"Xudoga shukurki, bizning hamyonimizdagi pullarning aksariyati biz asrlar davomida ekspluatasiya qilib kelgan Afrikadan keladi", degan edi Fransiyaning sobiq prezidenti Jak Shirak.
Afrika mamlakatlarining jami oltin-valyuta jamg‘armasi 14 milliard dollardan oshadi, Fransiya uning deyarli 10 milliard dollarni o‘z ixtiyoriga oladi. U ularni o‘z xohishiga ko‘ra tasarruf etish, sarmoya kiritish va foizlar bilan qarz berish huquqiga ega. Shu jumladan afrikaliklarning o‘zlari ham Fransiyadan qarz so‘rasalar, Fransiya Moliya vazirligining hurmatli janoblari ularga tijorat stavkalari bo‘yicha qarz berishadi.
To‘g‘ri, Fransiya CFA mamlakatlariga qarzlarni faqat Fransiyada ishlab chiqarilgan tovarlarni sotib olishga sarflash sharti bilan beradi va Afrika hukumatlari fransuz kompaniyalari ishiga ustuvor ahamiyat berishadi. “Total” va “Orano” kabi fransuz transmilliy korporasiyalari neft, gaz, uran, olmos, oltin va temirga boy bo‘lgan sobiq mustamlakalarining tabiiy boyliklarini o‘zlashtirish bo‘yicha eksklyuziv huquqlarga ega.
Fransiya hukumati ularning aralashuvi tufayli mamlakatlar barqaror valyutalarga ega bo‘layotganligini iddao qilsa-da, Frank zonasiga a’zolik uzoq davom etgan turg‘unlikda bo‘lgan Afrika iqtisodiyotiga halokatli ta’sir ko‘rsatmoqda. Valyuta ittifoqining 7 mamlakati dunyodagi eng qashshoq bo‘lib qolmoqda va ularning aholisining 2/3 qismi kuniga 2 dollardan kamiga yashashga majbur.
Fransiya 1961 yildan beri Afrikaning 14 mamlakati milliy valyutasi va zaxiralarini o‘zida saqlab kelmoqda!
Fransiya ushbu mamlakatlardan har yili 500 milliard dollar oladi. Markaziy banklar Fransiya tomonidan nazorat qilinadi. Ushbu mamlakatlar o‘z pullariga egalik qila olmaydi. Ularga faqat pullarining 15 foizini olishga ruxsat berilgan.
Ushbu mamlakatlarning barcha asosiy iqtisodiy aktivlari fransuzlar qo‘lida. Masalan, Kot-d’Ivuarda fransuz kompaniyalari suv, elektr energiyasi, telefon, transport, portlar va yirik banklar kabi barcha asosiy xizmatlarni nazorat qiladi. Shuningdek, savdo, qurilish va qishloq xo‘jaligida ham fransuzlar qo‘lida.
Ushbu Afrika mamlakatlari Fransiyaning davlat xaridlari manfaatlarini himoya qilishlari va fransuz kompaniyalariga ustuvor ahamiyat berishlari kerak. Fransuz kompaniyalari davlat shartnomalarida eng yuqori ustuvorlikka ega. Agar bu shartlar bajarilmasa, ular qattiq jazolanadi.
O‘ylab ko‘ring: hatto fransuz mustamlakalaridan birining fuqarosi boshqa mamlakatga borishni xohlasa, u yerga Parij orqali borishi kerak edi. Turli mamlakatlar aviakompaniyalarining kuchayishi bilan afrikaliklar turli yo‘nalishlardan foydalanishni boshladilar va Fransiyadan boshqa mamlakatlar ham mavjudligini kashf etdilar.
Bugun Turkish Airlines butun Afrika bo‘ylab parvoz qilmoqda. Endi barcha transferlar Istanbul orqali amalga oshiriladi. Bu Fransiyaning vaqti-vaqti bilan Turkiyaga qarshi hujumlarining sabablaridan biridir. Fransuzlarga juda noqulay bo‘lib qoldi.
Gvineya musulmonlari yetakchisi Seku Ture Fransiya mustamlakasini tark etib, o‘z davlatini to‘la mustaqillikka olib borishga qaror qilganida, Parijdagi fransuz mustamlakachilar elitasi g‘azablanib, Gvineyadagi fransuz ma’muriyati mamlakatdagi hamma narsani yo‘q qildi: Gvineya talon-taroj qilindi.
Togo Respublikasi Prezidenti Silvanus Olimpio CFA tarkibidan chiqib, o‘z pullarini chop etishga qaror qildi. U 1963 yilda, o‘z mamlakati pullarini bosib chiqargandan uch kun o‘tib, o‘ldirildi. Fransiya uni o‘ldirib, boshqa mamlakatlarni ham qo‘rqitib qo‘ydi.
Mali Respublikasi prezidenti Modibo Keyta ham CFA tarkibidan chiqishga qaror qildi. U 1968 yilda fransuzparast askarlarning to‘ntarishi bilan ag‘darilib zararsizlantirildi. Fransiya hech qachon afrikaliklarga o‘zlarining pul tizimlaridan, CFAdan chiqishga hech qachon yo‘l qo‘ymagan.
So‘nggi 50 yil ichida Afrikaning 26 davlatida 67 ta davlat to‘ntarishi sodir bo‘ldi. Ularning aksariyati Fransiyaning sobiq mustamlakalari bo‘lgan mamlakatlar. Ushbu to‘ntarishlar va suiqasdlar tufayli Fransiya hukmronlik qilishda va mamlakatlarni ekspluatasiya qilishni davom etmoqda.
1992 yilda fransuzlarga qarshi musulmonlar Jazoirda FIS (Islomiy Najot fronti) nomli partiyani tashkil qilib, saylovlarda katta ustunlik bilan g‘alaba qozonganida, Fransiya harbiylarni davlat to‘ntarishini amalga oshirishga va Jazoirda 200 ming kishini o‘ldirishga majbur qildi. Bu yaqinda sodir bo‘ldi. FIS rahbari professor Abbos Main hibsga olingan.
Mustaqillik sobiq mustamlakalar uchun illyuziya bo‘lgan. Fransiya ushbu mamlakatlarda ta’lim, iqtisod va huquq tizimini o‘rnatdi, qo‘g‘irchoqlarni tayinladi va tark etdi. Har yili Fransiyaning Afrikadagi sobiq mustamlakalarida ozodlik va mustaqillik kunini nishonlaydilar. Fransuzlar esa avvalgidan ham ko‘proq talashni davom ettirmoqda.
Uzoq 1957 yilda, o‘sha paytdagi Adliya vaziri, kelajakdagi Fransiya Prezidenti Fransua Mitteran shunday deb yozgan edi: " XXI asrda Afrikasiz Fransiyaning tarixi bo‘lmaydi". Va buni, uning oldidagi har bir Fransiya prezidenti singari, Emmanuel Makron ham yaxshi tushunadi.
Yoqub Umar tayyorladi
Manba: azon.uz
