Ozarbayjonning fashizm ustidan qozonilgan g‘alabadagi roli

Ikkinchi jahon urushida Ozarbayjonning roli juda muhim va ahamiyatli edi. Ozarbayjon urushning ham harbiy operasiyalariga, ham iqtisodiy va strategik sohalariga katta hissa qo‘shdi. Ozarbayjon xalqi frontda ham, orqada ham katta mardonavor turib, armiyaga zarur yordam ko‘rsatdi. Urush boshlanganda Ozarbayjon aholisi frontga ketishga tayyor edi. Bu urushda Sovet Ittifoqining boshqa xalqlari singari ozarbayjonliklar va o‘zbeklar ham yelkama-elka qahramonlarcha kurashdilar. Umuman olganda, urush davomida 11 mingdan ortiq ayollar safarbar qilindi, 260 mingga yaqin uy bekasi, pensiyadagi fuqarolar va o‘smirlar ishga keldi. Armiya bo‘linmalari uchun 15 ming tibbiyot xodimi va sanitariya nazoratchisi, 750 signalchi va 3 ming haydovchi tayyorlandi. Ozarbayjon SSR hududida 87 ta batalyon, 1123 ta o‘zini o‘zi mudofaa qilish bo‘linmalari va bir nechta milliy bo‘linmalar tuzildi: 77, 223, 227, 242, 271, 392, 394, 396, 402, 414 va 416.

“Agar Ozarbayjon nefti bo‘lmaganida...”

1941–1945-yillardagi Ulug‘ Vatan urushida g‘alaba qozonishda Boku neftining roliga alohida e’tibor qaratish lozim. Boku neftining urushdagi roli Ozarbayjonning strategik ahamiyatini tushunish va urushning tarixiy sharoitlarini to‘g‘ri aks ettirish uchun muhim mavzu hisoblanadi. Urush yillarida Ozarbayjonda neft qazib olish ko‘paytirildi va bu neft Sovet qo‘shinlarining harbiy texnikasi, tanklari, samolyotlari va dengiz flotiga yoqilg‘i sifatida ishlatildi.

Neftchilarimiz barcha qiyinchiliklarga qaramay, urush yillarida fidokorona mehnat qilib, front va sanoatni yoqilg‘i bilan ta’minladilar. Akademik Yusif Mamedaliyev rahbarligida aviabenzin olishning yangi texnologiyasi ishlab chiqildi. 1941–1945 yillar ichida kimyo va neft-kimyo sanoatining 63 ta yangi korxonasi ishga tushirildi. 1941-yilda neftchilarimiz fidokorona mehnati tufayli Ozarbayjon tarixida rekord darajadagi 23,5 million tonna neft qazib olindi, bu SSRSda ishlab chiqarilgan neftning umumiy hajmining 71,4 foizini tashkil etdi. Umuman olganda, urush yillarida Ozarbayjon neftchilari mamlakatga 75 million tonna neft, 22 million tonna benzin va boshqa neft mahsulotlari yetkazib bergan. Beshta samolyotdan to‘rti, beshta tankdan to‘rti va beshta mashinaning to‘rti Boku yoqilg‘isi bilan ishlagan. Urush yillarida Sovet Ittifoqi tomonidan ishlatiladigan barcha neftning 70 foizdan ortig‘i, benzinning 80 foizdan ortig‘i va motor moylarining 90 foizdan ortig‘i Ozarbayjonda ishlab chiqarilgan.

Umummilliy lider Haydar Aliyev 1941–1945 yillardagi urush haqida shunday degan edi:

“Ozarbayjonning bu G‘alabaga erishishdagi hissasi faqat frontlarda jang qilganlarning jasorati bilan cheklanmaydi, bu G‘alabaga erishilishi Ozarbayjon Respublikasi neftchilari, butun Ozarbayjon xalqiga tegishli ulkan mehnat tufaylidir. Ozarbayjon front va orqa qismlarni ta’minladi. Gap shundaki, neft va neft mahsulotlarining 70 foizdan ortig‘i Ozarbayjondan kelgan. Axir, Ikkinchi jahon urushi motorlar, tanklar va samolyotlar urushi edi. Ozarbayjon xalqi kecha-yu kunduz neft qazib, neft mahsulotlari ishlab chiqardi, frontga va Sovet Ittifoqining boshqa hududlariga jo‘natdi. Shunday qilib, xalqimiz G‘alabaga katta sarmoya kiritdi, Ikkinchi jahon urushidagi G‘alabaga, o‘sha paytdagi Vatan himoyasiga katta hissa qo‘shdi.”

Urush yillarida Ozarbayjon ham harbiy sanoat va ta’minotning muhim manbai bo‘lgan. Boku nefti tanklar, qurollar va samolyotlar uchun zarur materiallarni ishlab chiqarishda katta rol o‘ynagan. Boku Sovet armiyasi ehtiyojlarini ta’minlovchi muhim logistika markazi ham bo‘lgan. Urush yillarida Ozarbayjon korxonalari harbiy texnika va qurollarni ishlab chiqarish uchun qayta profillangan. Bu urush talablariga muvofiq katta hissa edi.

Urush yillarida tinch aholining ko‘magi frontdagi askarlarga katta ma’naviy yordam ko‘rsatdi. Urush yillarida ham Ozarbayjon kompozitorlari vatanparvarlik mavzusida asarlar yozdilar.

“Ozarbayjon umumiy g‘alabaga katta hissa qo‘shdi”

Urush oxirida ozarbayjonlik jangchilarning jasorati va fidoyiligi tufayli g‘alabaga erishildi. Ozarbayjonning urushda yo‘qotishlari katta bo‘lsa-da, frontda ko‘rsatgan jasoratlari unutilmas bo‘lib qolmoqda.
Urush tugagandan so‘ng Ozarbayjonning turli hududlarida urush qatnashchilariga bag‘ishlangan yodgorliklar o‘rnatildi. Bu nafaqat frontda jang qilganlar, balki orqada mehnat qilganlar xotirasini abadiylashtirishga qaratilgan.

Ozarbayjonlarning Ulug‘ Vatan urushidagi rolini o‘rganish, ularning fidoyiliklarini e’zozlash va bu tarixiy merosni kelajak avlodlarga yetkazish bizning burchimizdir. Bu urush shunchaki jang emas, balki vatanparvarlik, hamjihatlik, do‘stlik timsoli hamdir.

2024 yil 8 oktyabr kuni Moskva shahrida Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) davlat rahbarlari kengashining majlisida Ulug‘ Vatan urushidagi G‘alabaning 80 yilligi munosabati bilan MDH davlat rahbarlarining deklarasiyasi qabul qilindi. Tadbirda Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyev va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ham ishtirok etdi.

Yig‘ilishda so‘zga chiqqan Prezident Ilhom Aliyev Ozarbayjonning umumiy G‘alabaga katta hissa qo‘shganini ta’kidladi:

“O‘sha paytda Ozarbayjonning umumiy aholisi 3 million 400 ming kishi bo‘lganidan 700 mingga yaqini frontga ketgan. 350 mingdan ortiq odam jang maydonida halok bo‘lgan. Ozarbayjonning 130 nafar fuqarosi Sovet Ittifoqi Qahramoni unvonini oldi. Urush yillarida Ozarbayjon neftchilari frontni neft va neft mahsulotlarining 80 foizdan ortig‘i, harbiy texnika uchun mo‘ljallangan moylarning 96 foizi bilan ta’minlagan. Bularning barchasi o‘sha paytda Ozarbayjonda ishlab chiqarilgan, ya’ni o‘sha paytda SSRSda ushbu mahsulotlarning umumiy ishlab chiqarilishining foizlaridir. Ozarbayjonda 130 dan ortiq turdagi qurol-yarog‘, o‘q-dorilar va texnika, jumladan, mashhur “Katyusha” va Yak-3 qiruvchi samolyotlari ishlab chiqarilgan.

…9-may – umumiy G‘alaba bayramimiz MDHga a’zo davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirishda muhim omil bo‘lmoqda. Ozarbayjon bu hamkorlikka katta ahamiyat beradi va o‘zaro hamkorligimizni mustahkamlashga o‘z hissasini qo‘shishda davom etadi.”

Darvoqe, o‘sha og‘ir yillarda 1,9 milliondan ortiq o‘zbek askari frontga safarbar etilgan bo‘lib, ulardan 538 mingdan ortig‘i halok bo‘ldi, 158 mingdan ortig‘i bedarak yo‘qoldi, 870 mingdan ortig‘i yarador bo‘ldi, 60 mingdan ortig‘i frontdan nogiron bo‘lib qaytdi. 1941–1945 yillarda 80 mingdan ortiq o‘zbekistonlik orden va medallar, jumladan, Polsha, Vengriya, Fransiya, Italiya va boshqa mamlakatlarning mukofotlari bilan taqdirlangan, 53 nafari “Shon-shuhrat” ordeni risarlari, 72 nafari Sovet Ittifoqi Qahramoni faxriy unvoni bilan taqdirlangan.

9-may – fashizm ustidan qozonilgan tarixiy G‘alabaning yilligi Ozarbayjon mamlakatida har yili tantanali ravishda nishonlanadi. Prezidentibiz Ilhom Aliyev har yili G‘alaba kunida urushning atoqli qo‘mondoni, xalqimizning jasur farzandi, tank qo‘shinlari general-mayori, ikki karra Sovet Ittifoqi Qahramoni Azi Aslanovni, shuningdek, xalqimizning boshqa qahramon o‘g‘lonlarini chuqur hurmat bilan yodga oladi, urush faxriylari bilan uchrashadi, ularni G‘alaba bayrami bilan tabriklaydi.

Ozarbayjon G‘alabada ham frontda, ham orqada katta rol o‘ynadi va urush davomida muhim yordamni berdi. Ozarbayjon xalqining urush davridagi jasorati, fidoyiligi va matonati unutilmasdir.

Ikkinchi jahon urushida qatnashgan ozarbayjonliklarning aksariyati frontda beqiyos fidoyilik ko‘rsatdi. Ularning bu urushdagi jasorati va g‘alabaga cheksiz ishonchi ularni nafaqat Ozarbayjon, balki butun dunyo qahramonlariga aylantirdi. Bu qahramonlarning vorislari 44 kunlik Vatan urushida Ozarbayjonning hududiy yaxlitligi va suverenitetini tiklab, sharaf bilan kurashdilar. Ozarbayjon xalqi o‘z tarixini ulug‘lab, milliy qahramonlar nomini yodga olib, kuchli davlat uchun kurashni davom ettirmoqda. Bu jarayon tarixiy an’analarni asrab-avaylash, kelajak avlodlarga yetkazish nuqtai nazaridan katta ahamiyatga egadir.

Fuad Husaynzoda, “Diaspora faoliyatini jurnalistik qo‘llab-quvvatlash” jamoat birlashmasi raisi