Liviyani kimlar talayapti?

Liviyani kimlar talayapti?

Neftga boy va strategik jihatdan muhim ahamiyatga Liviya 2011 yilda, ya’ni arab bahori pallasida mamlakatni 42 yil boshqargan Muammar Qazzofiy ag‘darilganidan va o‘ldirilganidan beri behalovat. Shundan buyon Liviya davlatchiligi batamom tiklangani yo‘q, siyosiy beqarorlik haligacha tugamadi, mamlakat parokandalikka yuz tutdi. 2015 yilning dekabrida BMT shafeligida poytaxt Tripolida Liviya milliy murosa hukumati tuzildi va u xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olindi. Mamlakat sharqidagi Toburk shahrida esa parlament – Vakillar palatasi joylashgan bo‘lib, u Tripolidagi hukumatni tan olmaydi. Sharqiy hukumatni general Xalifa Haftar boshchiligidagi Liviya milliy armiyasi qo‘llab-quvvatlayapti. 

Bir paytlar Qazzofiyning safdoshi bo‘lgan va Sovet Ittifoqida tahsil olgan 76 yoshli Haftar 2019 yilning aprelidan beri Tripolini qo‘lga kiritishga va shaharni “terrorchilar”dan tozalashga urinmoqda. Lekin uning oxirgi haftalardagi harakatlari muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanyapti. Jumladan, 18 may kuni Tripolining janubi-g‘arbidan 140 kilometr uzoqlikdagi “Vatiyya” harbiy bazasi Milliy murosa hukumati kuchlarining qo‘liga o‘tdi. Haftar muhim bu bazadan poytaxtga hujum qilish uchun plasdarm sifatida foydalanib kelayotgan edi. 

Afsuski, ayrim davlatlar nizolashayotgan ikki tomonni yarashtirib, liviyaliklarning azob-uqubatlariga barham berishga hissa qo‘shish o‘rniga olovga moy purkash bilan ovora. BMT Xavfsizlik Kengashi 2011 yilda Liviyaga qurol embargosi joriy etganini esa hech kim nazarga ilgani yo‘q. 

O‘tgan haftada AQSh Rossiyani Liviyaga qiruvchi samolyotlar yetkazib berishda aybladi. AQSh Qurolli Kuchlari Afrika qo‘mondonligi (AFRICOM) rahbariyatining fikriga ko‘ra, MiG-29 samolyotlari general Haftarga yordam berayotgan rossiyalik yollanma jangchilarni himoyalash uchun kerak. “Rossiya Liviyadagi muvozanatni o‘z foydasiga og‘dirmoqchi”, – dedi AFRICOM rahbari Stiven Taunsend. 

Sovet Ittifoqi paytidan beri Moskva Liviyaga harbiy ko‘mak berib keladi. Ammo 2011 yildagi voqealar Moskvaning bu mamlakatdagi ta’sirini ancha kamaytirib qo‘ydi. Rossiya prezidenti Vladimir Putin ana shu ta’sirni qayta qo‘lga kiritmoqchi. Tahlilchilarning aytishicha, Haftar harbiy ko‘mak evaziga Moskvaning Liviya energetika bozoriga hamda Tobruk va Darna neft portlariga kirishiga imkoniyat yaratishga va’da bergan. Generalga bu ko‘mak “Vagner” xususiy harbiy kompaniyasining yollanma jangchilari ko‘rinishida keldi. Liviyada 1200 atrofida rossiyalik yollanma jangchilar borligi aytiladi. Biroq Putinning iddaosiga ko‘ra, ular Rossiyani tamsil etmaydi va uning hukumatidan pul olmaydi. 

Rossiya Liviyadagi urushda rasman qatnashmayotgan bo‘lsa-da, ammo bilvosita aralashayotganini allaqachon butun dunyo bilib bo‘lgan. Albatta, Rossiya Liviyadagi vaziyat uning zarariga yakunlanishini istamaydi, shuning uchun tomonlar Moskvaga foyda keltiradigan kelishuvga erishmaguncha urushning davom etishini qo‘llab-quvvatlaydi. Oddiy liviyaliklarmi? Katta davlatlarning manfaatlari oldida ularning sariq chaqalik qadri yo‘q. 

General Haftarga yordam qo‘lini cho‘zganlar orasida Rossiyadan tashqari Fransiya, Misr, BAA ham bor. Misr prezidenti – hokimiyatga harbiy to‘ntarish orqali kelgan Abdulfattoh Sisiyga Liviyadagi vaziyatga Turkiyaning aralashgani yoqmayapti. Zero, Sisiyning turk prezidenti Rajab Toyyib Erdog‘anni ko‘rgani ko‘zi, otgani o‘qi yo‘q. Qohiraning fikricha, Anqara O‘rta dengizning sharqiy qismidagi neft va gaz konlari ustidan nazorat o‘rnatishga urinmoqda. Ayni paytda bu konlarning nazorati Gresiya, Kipr, Isroil va Misrning qo‘lida. 

Turkiyani yoqtirmaydigan davlatlardan yana biri – BAA ham general Xalifa Haftardan yordamini ayamayapti. Jumladan, Liviyaga kelgan sudanlik va chadlik yollanma jangchilarni moliyalashtirdi, Rossiyada ishlab chiqarilgan «Pansir-S1» tizimlari, Janubiy Afrika Respublikasida ishlab chiqarilgan “Super Puma” vertolyotlari, harbiy samolyotlar va dronlar, aviayoqilg‘i yetkazib berdi. Ammo general Haftarning oxirgi muvaffaqiyatsizliklari BAAning hafsalasini pir qilayotgani aniq.

Faiz Sarroj boshchiligidagi Liviya milliy murosa hukumati kuchlarining oxirgi g‘alabalari Turkiyaning ko‘magi bilan izohlanmoqda. Xalqaro nashrlar “Turkiyaning Liviyasi”, “Liviyada asosiy aktyor endi Turkiya”, deya yoza boshladi. Mavjud vaziyat hatto “Liviyada Turkiya va Rossiya to‘qnashadimi?” degan savolni keltirib chiqardi. Ekspetlarning aytishicha, “Vagner” jangchilari Tripoli yaqinidan chekingan bo‘lsa-da, Moskva Haftarning nazoratidagi hududlarda mudofaani kuchaytirishga harakat qilyapti. Albatta, Moskva va Anqaraning Liviyada to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashish ehtimol juda past, zero, ikki tomon o‘zaro til topisha olishi Suriyada namoyon bo‘lgan. Aytish mumkinki, Turkiya va Rossiya bir-biriga na do‘st, na dushman. 

Fakt shuki, Turkiyaning Liviyadagi vaziyatga aralashuvi u yerda kuchlar muvozanatini o‘zgartirib yubordi. Anqara va Tripoli 2019 yilning noyabrida harbiy hamkorlik va Sharqiy O‘rta dengizda yurisdiksiyani cheklash to‘g‘risidagi memorandumni imzoladi. Bu hujjat Gresiya, Isroil va Misrning Turkiyani chetlab o‘tgan holda Sharqiy O‘rta dengizdagi boy uglevodorod manbalarining taqsimlash borasidagi harakatlariga Anqaraning javobi edi. Bu javobning ta’sirini qo‘ldan boy bermaslik uchun esa Liviya milliy murosa hukumatiga harbiy yordam bera boshladi. Milliy murosa hukumati kuchlari turk dronlari yordamida Haftar kuchlarining havo mudofaa tizimini zaiflatishning uddasidan chiqdi. Holbuki, bir necha oy avval Tripoli general Haftar tomonidan qurshab olingan va ko‘pchilik uning g‘alabasi aniq deb o‘ylayotgan edi.

Xo‘sh, Xalifa Haftar endi nima qiladi? 

Albatta, uning bir o‘zi qaror qabul qilmaydi, balki Moskva, Abu-Dabi va Qohiradagi valine’matlari bilan maslahatlashadi. Anqaraning esa qarori qat’iy: Liviya milliy murosa hukumati bilan kelishuvga muvofiq turk mutaxassislar 3-4 oy ichida bu yerda neft qidirish ishlarini boshlaydi.  

Ubaydulloh Adhamov


Matnda xatolik topsangiz, o‘sha xatoni belgilab, bizga jo‘nating (Ctrl + Enter)

Bo'limga tegishli qiziqarli xabarlar

Fikr bildirish uchun qaydnomadan o'tishingiz so'raladi va telefon rakamni tasdiklash kerak buladi!