Konstitusiyaviy islohotlar: ijtimoiy davlat tamoyillari qanday normalar orqali mustahkamlanmoqda?

So‘nggi yillarda mamlakatimizda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi yanada takomillashtirildi. Buning uchun aholini yordamga muhtoj, zaif qatlamini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, fuqarolarimizni ishsizlikdan himoya qilish, ularni bandligini ta’minlash, hududlarimizda kambag‘allikni qisqartirish hamda ayrim sabablarga ko‘ra vaqtincha ishsiz bo‘lgan yurtdoshlarimizni kasbga tayyorlash borasida davlatimiz tomonidan ijtimoiy yordam va xizmatlar sifatini yaxshilash sohasida juda ko‘p ishlar amalga oshirildi. Jumladan, mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish, yangi ish joylarini yaratish hamda ishsizlarni kasbga qayta tayyorlash maqsadida respublikamizni barcha hududlarida “Monomarkaz”lar faoliyati yo‘lga qo‘yildi.

Mazkur sohadagi islohotlarni yanada jadallashtirish, aholining yordamga muhtoj qatlamiga ijtimoiy yordam berish maqsadida yurtimizning turli hududlarida band bo‘lmagan aholini ishga joylashtirish, kasb-hunarga o‘qitish, xorijiy til kurslarini tashkil etish, axborot texnologiyalarini o‘rgatish, ularni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, biznes sohasiga qiziqqanlarga tadbirkorlik ko‘nikmalarini oshirishda bevosita “Monomarkazlar” muhim institutlardan biri bo‘lib maydonga chiqdi. Hozirgi kunda respublikamizning 15 ta hududida “Ishga marhamat” monomarkazlari aholiga o‘z xizmatlarini ko‘rsatib kelmoqda. Shu bilan birga yurtimizda moddiy yordam va ko‘makka muhtoj oilalarga yordam berish, vaqtincha ishsiz xotin-qizlar va yoshlarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash maqsadida “Temir daftar”, “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari” tashkil etildi. Ijtimoiy sohada amalga oshirilgan yana bir muhim chora-tadbirlardan biri bu nafaqaga chiqib, ishlayotgan pensionerlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida davlat tomonidan ularga yuz foiz pensiyalarini to‘lab berish tizimi joriy etildi.

Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, jamiyatda davlat tomonidan ijtimoiy tamoyillarni joriy etilishi o‘z navbatida har bir fuqaroning hayot kechirishi uchun munosib turmush sifatini ta’minlash, yashash darajasini yaxshilash, aholi o‘rtasida ijtimoiy tafovutni yumshatish, muhtojlarga har tomonlama yordam berish, tabiat inom etgan moddiy boyliklarni jamiyat a’zolari o‘rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan ijtimoiy davlat modelidir.

Ilg‘or xorijiy davlatlarda ijtimoiy davlat tamoyillari qanday hal etilgan?

Dunyo amaliyotida “Ijtimoiy davlat” maqomiga ega davlatlar iqtisodiy jihatdan yuqori darajada rivojlangan, davlatning boshqaruv tizimi ijtimoiy yo‘naltirilgan, fuqarolik jamiyati har tomonlama shakllangan, davlat tomonidan turli ijtimoiy dasturlarni amaliyotga joriy etish tajribasi tizimlashtirilgan bo‘ladi. Shu bilan birga mazkur mamlakatlar har bir fuqarosiga munosib turmush sharoitini ta’minlash, yashash uchun teng sharoitlar yaratish hamda o‘z fuqarolari oldida ko‘plab ijtimoiy ma’suliyatlarni o‘z zimmasiga oladi.

Ilg‘or xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy davlat tamoyillari qanday hal etilganligi borasidagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ularda asosan aholining ijtimoiy jihatdan himoyalanmagan qismiga ishsizlar, nafaqaga chiqqan fuqarolar, imkoniyati cheklangan shaxslar hamda ota-onasi yo‘q bolalarni kiritish mumkin. Mazkur toifaga kirgan fuqarolarni himoya qilish, ularni moliyaviy rag‘batlantirish ijtimoiy davlatning asosiy vazifasi hisoblanadi. Ijtimoiy davlatchilik tamoyillari bo‘yicha xorijiy tajribani o‘rgangan mutaxassislar, tadqiqotchilar va olimlar bu mamlakatlarni shartli ravishda Skandivaniya, Kontinental va Amerika-Britaniya (Liberal) guruhlariga ajratishni tavsiya etishadi.

1-guruhga Daniya, Norvegiya, Finlyandiya hamda Shvesiya davlatlari kirib, mazkur guruhdagi mamlakatlarni mutaxassislar Skandinaviya modeli sifatida e’tirof etishadi. Bu mamlakatlarda davlat jamiyat oldidagi o‘zining ijtimoiy majburiyatlarining katta qismini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiradi. Shu bilan birga mazkur mamlakatlarda davlat o‘zining ijtimoiy majburiyatlarini bajarishda birinchi navbatda fuqarolarining ijtimoiy farovonligi, ta’lim olish bilan bog‘liq faoliyati, sog‘liqni saqlash tizimi, bolalar va yoshlar masalalarini hal etish bilan birga keksalarga ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishni amalga oshiradi. Bundan ishlar davlat byujeti va turli ijtimoiy sug‘urta jamg‘armalari tomonidan moliyalashtiriladi. Bunday ishlarni amalga oshirish va muvofiqlashtirish bevosita hududiy munisipalitetlar, ya’ni mahalliy boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi.

2-guruhdan Avstriya, Belgiya, Germaniya hamda Fransiya davlatlari joy olib, bu guruhni mutaxassislar ijtimoiy davlatning kontinental modeli sifatida tan olishadi. Bu mamlakatlarda davlat o‘zining ijtimoiy vazifalarini bajarishda asosan aholining yordamga muhtoj qatlamiga ijtimoiy yordam pullarini berishga mas’ul hisoblanadi. Ijtimoiy yordam puli bilan bog‘liq xarajatlar davlat hisobi va xususiy ijtimoiy sug‘urta jamg‘armalari tomonidan qoplanadi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak ijtimoiy ta’minot byujetdan ajratiladigan mablag‘lar hamda ish beruvchi va xodimlarning sug‘urta badallari orqali amalga oshiriladi. Biroq bu modeldagi davlatlarda hukumat, mahalliy boshqaruv organlari aholiga ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanmaydi.

3-guruhni mutaxassislar Amerika-Britaniya yoki Liberal model sifatida ta’kidlab, bu modelga Angliya, Amerika Qo‘shma Shtatlari va Irlandiya kabi mamlakatlarni kiritishgan. Bu modelda davlatning ijtimoiy sohadagi ishtiroki boshqa modellarga nisbatan juda past hisoblanadi. Davlat tomonidan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda xarajatlar asosan xususiy jamg‘arma va sug‘urta fondlari tomonidan amalga oshiriladi. Shuning uchun mazkur mamlakatlarda davlat fuqarolar uchun eng kam daromad miqdorini belgilash, nazorat qilish hamda aholining zaif va nochor qatlamlari farovonligini ta’minlash uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olgan.

Xorijiy mamlakatlardagi ijtimoiy davlat tamoyillari tahlili shuni ko‘rsatadiki, davlatlarning asosiy hujjatlarida “ijtimoiy davlat” tushunchasining mustahkamlanishi jamiyatda ijtimoiy tenglik, ijtimoiy adolat va ijtimoiy himoyani ta’minlash vositalari asosida boshqaruv tizimiga asoslanishidan dalolat beradi.

Ijtimoiy davlat g‘oyasini mustahkamlanishi jamiyatda tenglik va adolat tamoyillarini yanada kafolatlaydi

Yangilanayotgan Konstitusiyamizning tegishli moddalariga “Ijtimoiy davlat” g‘oyasining singdirilishi kelajakda mamlakatimizda ijtimoiy sohaga ustuvorlik berish siyosatining yanada kuchayishiga, aholining yordamga muhtoj qatlamlari uchun munosib turmush tarzini ta’minlashga hamda ijtimoiy yordamga muhtoj aholining davlat tomonidan har tomonlama himoya qilinishini kafolatlashga huquqiy zamin yaratadi.

So‘nggi yillarda mamlakatimizda yuz berayotgan o‘zgarishlar, globallashuv jarayonlarining tezlashuvi hamda bozor iqtisodiyoti qonunlarining faollashuvi amaldagi konstitusiyaga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishni hayotiy zaruratga aylantirdi. Chunki 2017-2021 yillar mobaynida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy va boshqa yo‘nalishlarda keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish jarayonida qonunchiligimizda aholini yordamga muhtoj qatlamini ijtimoiy himoya qilish bilan bog‘liq bir qancha bo‘shliqlar mavjudligi namoyon bo‘ldi. Mazkur bo‘shliqlarni to‘ldirish, aholining yordamga muhtoj qatlamini ijtimoiy himoya qilish maqsadida davlatimizning ustuvor vazifalaridan biri sifatida o‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan dasturlarni ishlab chiqish, chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilandi.

Xususan, 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida “Inson qadri” uchun yetti yo‘nalishda 100 ta maqsad belgilab olindi. E’tiborli jihati, 100 ta maqsaddan 34 tasi bevosita ijtimoiy sohani rivojlantirishga qaratilganligi bu ham mamlakatimizda ijtimoiy davlat g‘oyasini ilgari surilayotganligiga yaqqol misoldir. Shu bilan birga amaldagi konstitusiyamizda “Ijtimoiy davlat” maqomi e’tirof etilmagan bo‘lsa ham, lekin amalda ijtimoiy davlatning fundamental huquqiy asoslari yaratilganligini olib borilayotgan islohotlardan ko‘rishimiz mumkin.

Shu nuqtai nazardan mamlakatimizda amalga oshirilayotgan konstitusiyaviy islohotlar jarayonida “Ijtimoiy davlat” tushunchasini Konstitusiyaga singdirilishiga katta e’tibor qaratilmoqda. Buning uchun konstitusiyamizning tegishli moddalariga O‘zbekiston ijtimoiy davlat ekanligi, qonunda belgilangan pensiyalar, nafaqalarning va boshqa turdagi ijtimoiy yordamning miqdori rasman belgilangan eng kam iste’mol xarajatlaridan oz bo‘lishi mumkin emasligi, aholining ijtimoiy jihatdan ehtiyojmand toifalarini uy-joy bilan ta’minlash tartibini qonun bilan belgilanishi hamda fuqarolarimizni davlat ta’lim tashkilotlarida tanlov asosida davlat hisobidan oliy ma’lumot olishga haqli ekanligi to‘g‘risidagi normalar kiritilishi taklif etilmoqda. Mazkur normalarning konstitusiyaga kiritilishi kelajakda aholimizning ijtimoiy hayotida quyidagi imkoniyatlarni paydo bo‘lishiga zamin yaratadi.

Birinchidan, mamlakatimizda ijtimoiy sohaga yanada ustuvorlik berish orqali fuqarolar tengligini ta’minlash, ijtimoiy tabaqalashuvni oldini olish, ijtimoiy yordamga muhtoj aholini davlat tomonidan har tomonlama himoya qilish choralarini ko‘rish davlat tomonidan kafolatlanadi;

Ikkinchidan, barcha fuqarolarimizga, xususan, ijtimoiy yordamga muhtoj aholiga dalat tomonidan birlamchi malakali tibbiy xizmatlarni bepul amalga oshirish hamda sifatli ta’lim olish va shunga o‘xshash xizmatlar ko‘rsatish qonun jihatidan mustahkamlanadi;

Uchinchidan, ijtimoiy davlat g‘oyasini Konstitusiyamizda mustahkamlanishi jamiyatda “ijtimoiy tabaqalanish”ni kamaytirish, “ijtimoiy tenglik” hamda “ijtimoiy adolat” tamoyillari asosida boshqarishni hukumat zimmasiga oladi va shu tamoyillarni bajarilishiga kafolat beradi.

Bizning fikrimizcha, amaldagi konstitusiyaga “Ijtimoiy davlat” g‘oyasining singdirilishi kelajakda ijtimoiy himoyaga muhtoj, imkoniyati cheklangan hamda nogironligi bor shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash masalalarining hal etilishiga hamda aholining kelajakka bo‘lgan ishonchini yanada oshirishga zamin yaratadi.

Nodirbek Rasulov,
Iqtisodiyot fanlari doktori