Axsikent xarobalari — bosqinlar, ziddiyatlar va halokatli zilzila (FOTOGALEREYa)

Turizm va madaniy meros vazirligi tashabbusi bilan Namangandagi 61-Xalqaro gullar festivaliga bordik. Tashrif davomida Namangandagi qadimiy shahar — Axsikent xarobalarida ham bo‘ldik.

UZOQ TARIX

Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, Axsikat shahri miloddan avvalgi III-II asrlarda vujudga kelgan, IX-X asrlarda Farg‘ona vodiysining poytaxti bo‘lgan. 1219 yilda mo‘g‘ullar tomonidan butunlay vayron qilingan. Shaharning eski o‘rnidan 5-7 km. g‘arbda bunyod etilgan yangi shahar Axsi 14-17 asrlarga oid. “Boburnoma”da Axsikent haqida shunday tavsif beriladi: “… Farg‘onada Andijondin so‘ngra mundin ulug‘roq qasaba yo‘qtur… Umarshayx Mirzo muni poytaxt qilib edi…” O‘z zamonasida berilgan mana shu ikki jumla ta’rifning o‘ziyoq Axsikent o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim o‘rin tutadigan makonlardan biri ekanligi ma’lum bo‘ladi.

AXSIKENT SO‘ZINING MA’NOSI

Ma’lumotlarga ko‘ra, Axsikent so‘zi “Axsining yurti” degan ma’noni bildiradi. Axsi esa Axzi so‘zidan olingan. Tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” (XIV asr) asarida yozilishicha, Xusrav I Anushervon (532-579) Farg‘onani bino qilib, bu yerga har bir xonadondan bittadan kishini ko‘chirgan, o‘sha kishilardan birining ismi Axzi bo‘lib, u barpo etilgan joy uning nomi bilan atala boshlagan.

Tilshunos olim F.Ishoqov “Axsi” so‘zi hakas tilidagi “agis” so‘zining qisqarishidan kelib chiqqanini, ya’ni “agis”-agsi-axsi-shakliga kelganini ta’kidlaydi. Rus olimlari M.N.Bogolyubov va D.I.Smirnovalar esa “Axsikat” so‘zi sug‘d tilidan tarjima qilganda “xshikat” – “oq shahar” degan ma’noni anglatadi, deb yozganlar. Yozma manbalar va adabiyotlarda Axsikent “Axsi”, “Axsikat”, “Askatan”, “eski Axsi”, “yangi Axsi” deb yozib kelingan. Axsikent Farg‘ona vodiysidagi qadimiy shahar bo‘lib, Shahriston daryo sathidan 50 metr balandlikda joylashgan 300 gektardan ortiq maydonni egallagan.

Mashhur sayyoh geografik olim Yoqut Hamaviyning (1179-1229) “Mo‘’jam al-buldon” (“Mamlakatlar lug‘ati”) asarida yunon tarixchilari Gerodotning (miloddan avvalgi V asr) “Tarix” va Ptolomeyning (miloddan avvalgi III asr) “Kundaliklar” asarlarida Farg‘onaning poytaxti “Askatan” deb tilga olingani eslatilgan. Xitoy sayyohi Chjon Syan (miloddan avvalgi II asr) o‘z kundaliklarida O‘rta Osiyoning Dovon (Davan) degan dehqonchilik yurti borligi, uning aholisi 300000 kishi bo‘lib, 60000 qo‘shinga egaligi, ular kamon va nayzalar bilan qurollangani va ot ustida jang kilishga mohir ekanliklari, sholi, g‘alla, uzum ekilishi, zotdor otlari haqida yozib qoldirgan.

Akademik YA.G‘ulomov boshchiligida 1960 yildan olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Jomasho‘ydan Namanganga borish yo‘lining chap tomonida joylashgan antik davr Axsikenti miloddan avvalgi III-II asrlarga taalluqli ekanligi aniqlangan. Axsikent yoshi jihatdan “Afrosiyobga tengdosh shahar ekanligi”ma’lum bo‘lgach, Axsikent “Fargona Afrosiyobi” nomini olgan. Hozirda antik Axsikentning katta qismi ekinzor qilib o‘zlashtirib yuborilgan, uy-joy qurilgan, qabriston qilingan, tuprog‘i qurilish ashyosi sifatida (sariq tuproq) tashib ketilgan. Shahristonning janubi-sharqiy qismida olib borilgan qazishlar natijasida u yerdan naqshli, to‘rtburchak “Davan tipi”ga mansub sopol buyumlar topilgan. Shahristonning quyi qatlamlari miloddan avvalgi III-II asrlarga taalluqli ekanligi qadimshunos olimlar t.f.n I.Ahrorov va A.Anorboyevlarning tadqiqotlari natijasida aniqlangan. Z.M.Boburning “Boburnoma” asarida “Axsi suvi Kosondan kelur” deb ko‘rsatilgan. Tadqiqotlar vaqtida haqiqatan ham Axsikentga Kosonsoydan yer osti orqali ichimlik suvi olib kelinganligi aniqlandi. 1970-1980 yillarda arxeolog va tarixchi olimlar marhum Y.Qosimov, I.Ahrorov, A Muhammadjonovlarning say-harakatlari bilan Axsikent suv yo‘lini topish va qazish ishlari natijasida g‘oyat pishiq g‘ishtdan tunnel usulida qurilgan irrigasion inshootning noyob namunalari topilgan.

MO‘G‘ULLAR BOSQINI

X-XII asrlarga mansub hammom qoldiqlari ham o‘sha davr memorlarining nihoyatda yuksak didli va o‘z ishining mohir ustasi ekanliklarini ko‘rsatadi. Hammom bir necha xonalardan iborat bo‘lgan, binoni qizdirish va yuvindi suvlarini tashqariga chiqarish kabi muhim masalalar oqilona hal qilingan. Hammomlar devorlariga tik o‘rnatilgan sopol quvurlar-dudburonlar vositasida isitilgan. Hammom shifoxona vositasini ham o‘tagan bo‘lishi mumkin.

1220 yilda mo‘g‘ullar tomonidan Axsikent shahristoni bosib olingach, vayronaga aylantirilgan, shahriston yondirilib, kultepaga aylantirilgan. Ana shu tariqa “Eski Axsi” xarobazorga aylangan. XIV asr ikkinchi yarmidan boshlab omon qolgan xalq ko‘payib, kichikroq shahar barpo etilgan. Shaharcha xalq orasida “Yangi Axsi” deb yuritilgan.

Axsikent daryo yoqasidagi tepalik ustida atrofi jarliklardan iborat qulay bo‘lgan maydonga joylashgan. Shu bois, qo‘rg‘on atrofini qalin mudofaa devorlari bilan o‘rab olish shart bo‘lmagan. Aholi yashaydigan mahallalar qo‘rg‘ondan uzoqda joylashgan. Bu haqda Bobur shunday yozgan: “Mahollati qo‘rg‘ondin bir shariy yiroqroq tushubdir “Deh kujovu, daraxti kujo”, (“qishloq qayda-yu, daraxtlar qayda”) masalini g‘olibo Axsi uchun aytibdurlar".

ZILZILADA VAYRON BO‘LGAN AXSI

Axsi qo‘rg‘oni xarobalari Bobur jamoa xo‘jaligining Sirdaryoning o‘ng sohilida saqlanib qolgan yerlar “Yakka yigit” uchastkasi maydonida joylashgan. Temuriylar asos solgan Axsi shahri 1620 yilda (hijriy 1030 y.) ro‘y bergan kuchli zilzila oqibatida halokatga uchragan. Bu haqda Ishoqxon Ibrat (1862-1937) “Farg‘ona tarixi” asarida keltirib o‘tadi. Har ikki muallif bir manbadan foydalanganlar: kosonsoylik tabiatshunos va geograf olim Said Muhammad Toxir ibn Abdul Qosim 1640 yilda “Ajoyib ut-tabaqot” (“Mintaqa ajoyibotlari”) asarida o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan voqealarni bayon qilgan. “Hijriy 1030 yilda Axsida shunday zilzila bo‘ldiki, Sirdaryodan chayqalib chiqqan suv daryo chetidagi dalani bosib ketdi. Imoratlar vayron bo‘ldi, ko‘p odamlar yiqilgan imoratlar ostida qolib o‘ldi. Katta daraxtlar ildizi bilan yulinib yerga tushdi. Olti oygacha zilzila shunday bo‘lib turdi. Masalan, birinchi kuni zilzila 70 martagacha borib yetdi. Shunisi qiziqki, eng qattiq zilzila Axsi qo‘rg‘onining ichida bo‘lib, atrof qishloqlarda uncha qattiq bo‘lmadi, shahardan bir farsax yerda (1 farsah — 17 km – Z.I.) hech qanday tovush eshitilmadi. Ana shu vayronagarchilikdan so‘ng Axsi shahri qayta tiklanmagan. Zilziladan omon qolgan aholi esa boshqa taraflarga ko‘chib ketgan.

Namangan viloyati o‘lkashunoslik muzeyi direktori Ibrohim Yusupovning aytishicha, muzey mutaxassislari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademisi Arxeologiya instituti hamda Namangan davlat universitetining talabalari bilan birgalikda to‘rt yil davomida 100 gektar madyonga ega Axsikent xarobalarida qazishmalar olib borilgan bo‘lsada, bu hali yetarli emas. Chunki qadim qal’aning atigi 0,5 foizi o‘rganilgan, xolos.

140 GEKTARDAN IBORAT SHAHAR

Manbalarda qayd etilishicha Temuriylar davrida Axsikent 140 gektardan iborat shahar bo‘lib, Sirdaryoning shimoliy qismida joylashgan. Axsikent barcha qadimiy shaharlarimiz singari uchta asosiy qismdan iborat bo‘lgan. Shaharning ark, shahriston va rabot qismlari bo‘lgan. Ma’lumki, shaharlarning ark qismida hukmdorlar, shahristonda esa shahar aholisi, turli ma’muriy binolar, masjid va madrasalar bo‘lgan. Rabot qismi esa shahardan chetda joylashgan bo‘lib, u yerda asosan karvonsaroylar va bozorlar faoliyat ko‘rsatgan. “Axsikent” arxeologiya ob’ekti merosini muhofaza qilish va tadqiq etish direksiyasi direktori, tarix fanlari nomzodi, dosent Tohirjon Qozoqovning aytishicha, ushbu maskan ko‘p yillardan buyon 1221 yildagi mo‘g‘ullar bosqini natijasida vayrona qilingan deb kelinar edi. Biroq shahar oradan 400 yil o‘tib, 1621 yilgi kuchli zilzila natijasida vayron bo‘lgani oydinlashdi.

Bugun qadimgi shahar xarobalari yonida joylashgan Shahand qishlog‘ida tarixiy yodgorlikdan topilgan buyumlar, shaharning boy tarixini so‘zlab beruvchi manbalar saqlanayotgan muzey ochilgan. Unda saqlanayogan XIV-XVII asrlarga oid sopol, idishlar, kosa, taqsimcha, qora chiroq, sopol qozon, o‘sha davr hokimlari nomi bilan zarb qilingan tanga pullar, ziynat buyumlari, ko‘zalar, xanjar, qilich, temirchilik asboblari, bir patlar bu yorda hayot qaynaganidan dalolat beradi.

Bugungi kunda qadimiy Axsikent yodgorligi YUNESKO butunjahon madaniy merosi ob’ekti hisoblanadi. 2001 yilda Axsida “O‘zbek davlatchiligi tarixida Axsikent” mavzusida xalqaro seminar o‘tkazilgandi. Ammo uning tarixi yetarli targ‘ib qilinmadi, ko‘zda tutilgan muzey hozirgacha mavjud emas. Axsikent qal’asining umumiy ko‘rinishi hamon mutaxassislar tomonidan rekonstruksiya tarzda tiklanmadi, aniq xaritasi yo‘q, chegarasi noma’lum qolmoqda. Tarixi eramizdan avvalgi IV asrlarga borib taqaluvchi bu noyob yodgorlikni chuqur o‘rganish, qadim poytaxt shahar tarixi bilan yurtdoshlarimiz, xorijiy sayyohlarni tanishtirish vilotda turizmni rivojlanishi uchun keng imkoniyatdir.

Maqolani tayyorlashda Nargis QOSIMOVAning materialidagi ma’lumotlardan foydalanildi.