Тушдаги кашфиёт. 6 март – Менделеев жадвали эълон қилинган сана

Деярли ҳаммамиз Дмитрий Менделеев кимёвий элементлар даврий жадвалини тушида кўриб кашф қилгани ҳақидаги гапни эшитганмиз ва илм-фаннинг энг таниқли атрибутларидан бири сифатида Менделеев жадвали кимёдан узоқ одамларга ҳам таниш нарса, десак муболаға бўлмайди. 6 март — ҳаммамиз яхши биладиган даврий жадвал ҳақида илм-фан илк бора хабар топган кун бўлиб, бундан роппа-роса 152 йил муқаддам, яъни 1869 йилнинг шу санасида Рус кимё жамияти мажлисида тарихда илк бора даврий қонун ҳақида ўқиб эшиттирилган эди. «Дарё» мазкур жадвал тарихи ҳақида ҳикоя к,илади.

Қизиғи шундаки, ўша мажлисда Дмитрий Ивановичнинг ўзи иштирок этмаган. Шу куни уни янги ишга туширилган кимё заводларидан бирининг очилиш маросимига таклиф этишган ва у ўша ёққа кетган эди. Илмий мажлисда эса даврий қонун ҳақидаги маърузани Менделеев номидан унинг яқин дўсти ва ҳамкасби Меншуткин ўқиб эшиттирган. Йиғилганлар маърузани жимгина тинглаб, охирида муаллифни олқишлаб, тинчгина тарқалишган. Худдики бу одатий мажлислардаги ҳар доимги гаплардек қабул қилинган эди. Яъни ўшанда жуда кўпчилик ҳозиргина тингланган илмий янгиликнинг моҳиятини англамаган.

Ҳақиқатан ҳам аслида кимёвий элементларнинг муайян тартибда тизимлаштириш ғояси янгилик эмас эди. Ўз вақтида Дёберейнер, Жон Далтон, Юлиус Майер, Леопольд Гмелин, Нюлендс сингари бошқа кимёгар олимлар ҳам кимёвий элементларнинг муайян систематик тартиботини ишлаб чиққан. Лекин айнан Менделеев элементларнинг даврий қонун асосида тартибланишини, яъни уларнинг атом оғирлигининг ўсиб бориши тартибида даврийланишини биринчи бўлиб фаҳмлаган дейиш мумкин.

Албатта, Менделеев жадвалининг илк кўриниши ҳозиргидек чиройли тартибланган ва ранглар билан фарқлаб ажратилган элементлар катакчаларидан иборат бўлмаган. У оддий рўйхат кўринишида эди. Даврий жадвалнинг илк намунаси ўша йилнинг 15 март санасида босмадан чиққан «Кимё асослари» дарслигида берилган. Европага эса жадвал апрель ойида етиб борган. Европа илмий нашрлари ичида биринчи бўлиб Менделеев жадвалини Лейпцигдаги «Амалий кимё журнали» чоп этган. Айтиш мумкинки, шундан кейингина жаҳондаги кўп сонли олимлар ушбу даврий қонун ва унинг асосидаги жадвалнинг аҳамиятини англаб етган. Зеро агар унга таяниб фикр қилинса, демак Ер юзида ҳали очилмаган бир қанча кимёвий элементлар мавжуд эди ва уларни кашф қилиш илм-фан ва саноат учун янги истиқболларни очиб берарди. Ҳақиқатан ҳам шундай бўлди. Менделеев даврий қонунинг амалий аҳамияти ўзини кўп куттирмади. Орадан атиги олти йил ўтиб, ушбу қонун асосида аввалига Францияда галлий элементни кашф этилди. Шунингдек, Германияда германий металлини олишга муваффақ бўлинди. Бу эса даврий қонуни ва жадвал ҳақ эканининг яққол исботи эди.

Фото: Google Photos

Шундан сўнг Менделеевнинг обрўси бутун Европада кескин ошиб кетди. Унга турли нашрлардан журналистлар интервью сўраб тинимсиз мурожаат қилишган ва гўёки олим даврий жадвални тушида кўргани ҳақидаги гапни ҳам айнан сенсацияпараст журналистлар шов-шув қилиб, оммалаштиришган. Олимнинг ўзи эса бу ҳақида ортиқча ҳиссиётга берилишни ва қандайдир ўта аҳамиятли жиҳат деб қарашни хоҳламаган дейиш мумкин. Чунки у «Мэн бу қонун устида балки йигирма йиллаб фикр юритгандирман, сизлар эса ётди-ю, тушида ва ...тайёр деб ўйлайсизлар» – деган эди. Ҳақиқатан ҳам ҳаммамиз ҳам яхши биламизки, одам муайян бир нарсани муттасил ўйлайверса, у тушига ҳам кирадиган бўлади. Дмитрий Иванович билан ҳам шундай бўлган холос аслида. У даврий жадвални ҳеч қанақасига тушида тасодифан кўриб, ўз-ўзидан кашф қилиб қолмаган, балки йиллаб қилинган мулоҳазалар маҳсулини тушида кўрган, десак тўғрироқ бўлади.

Ҳозирги кундаги Менделеев даврий жадвали олим ўзи тартиблаган кўринишдан анча фарқ қилади. Чунки, аввало, ўтган бир ярим асрдан зиёд вақт мобайнида яна жуда кўплаб элементлар кашф қилинди ва жадвал тўлдириб, кенгайтириб борилди. Қолаверса, ҳозирда элементларнинг даврий тартибланиш системаси Менделеев йўлга қўйган усул – атом оғирлиги тартибида эмас, балки элементларнинг ядро зарядларининг ортиб бориши тартибида тизимлаштирилган бўлиб, мутахассисларнинг фикрича, айнан шундай тизим даврий қонуннинг фундаментал хоссаларини аниқроқ очиб беради. Қолаверса, замонамизда бошқа айрим кимёгарлар даврий жадвалнинг тамомила ўзгача талқинларини ҳам тақдим этишмоқда.

Мақола сўнгида Менделеев шахси ҳақида яна баъзи қизиқ фактларни келтириб ўтмоқчимиз.

Биласизми, аслида, Менделеев жадвали «Соколов жадвали» деб ҳам юритилиши мумкин эди. Чунки улар оиласининг фамилияси Менделеев эмас, айнан Соколов бўлган. Бироқ унинг бобоси черков хизматига киргач, фарзандларининг фамилиясини ўзгартиришга қарор қилган экан. Хусусан, у катта ўғлининг фамилиясини ўзи яшаган Тихомир қишлоғи шарафига Тихомирский деб қўйган ва бошқа ўғлининг фамилиясини эса яқин қўшниларининг шарафига уларнинг фамилиясига алмаштириб берган. Ўша қўшнининг фамилияси Менделеев бўлган ва шу ўғлидан биз таниган кимёгар олим дунёга келган. Дмитрий Менделеев оилада 17-фарзанд бўлган. Унинг ҳаётда иккита акаси ва бешта опаси бўлиб, қолган ака-опалари яшаб кетмаган (чақалоқлигида вафот этган). Менделеев кимёдан дарс бериш билан бирга, чамадон ясайдиган моҳир уста ҳам бўлган. Унинг чамадонлари жуда сифатли бўлгани учун доим харидоргир бўлган ва бутун шарқий Европа бозорида ўзига хос бренд – «айнан Менделеевники» деган мақтов билан сотилган. Шунингдек, Менделеев елим ишлаб чиқариш билан ҳам шуғулланган.

Дмитрий Иванович Менделеевни уч бора Нобель мукофотига тавсия этишган. Лекин олимга мукофотни олиш насиб қилмаган. Гап-сўзларга қараганда, мукофот ҳайъатидаги айнан Россия вакилининг ўзи Менделеевга қарши овоз берган экан.