Солиқ солишдан озод этиладиган товарларни Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кириш

Инсониятнинг бутун тарихи давомида ҳеч бир давлат солиқларсиз мавжуд бўла олмаган. Бу оддий ҳақиқат Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам ўз аксини топган, яъни ҳар бир фуқаро қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлаши лозимлиги белгиланган.

Солиқ тажрибаси солиққа тортишнинг бош тамойилини белгилаб берди: «Олтин тухумлар қўядиган товуқни сўйиб бўлмайди», яъни ақлга сиғадиган ва сиғмайдиган харажатларни қоплаш учун молиявий маблағларга эҳтиёж қанчалик катта бўлмасин, солиқлар солиқ тўловчиларнинг хўжалик фаолиятидан манфаатдорлигини бузмаслиги керак.

Хуш, солиқ ўзи нима ва солиқ деганда қонун ишлаб чиқарувчи бу ибора тагида нимани назарда тутади?

Солиқ – қонун билан ўрнатилган миқдорларда ва белгиланган муддатларда бюджет фондига тушадиган мажбурий тўлов.

Давлат томонидан белгиланган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг турли хил мажмуи, уларнинг шакллари ва тузилишининг усуллари давлатнинг солиқ тизимини ҳосил қилади.

Солиқ тизими давлат билан бирга юзага келган ва ривожланиб борган. Давлат шаклланиб боришининг энг илк босқичларидаги қўрбонлик келтиришни солиққа тортишнинг бошланғич шакли деб ҳисоблаш мумкин. У ёзилмаган қонун бўлиб, шу тариқа мажбурий тўлов ёки йиғимга айланиб борган.

Жамият ривожланишининг тарихида ҳали бирорта давлат солиқларсиз фаолият олиб бормаган, чунки унга жамоа манфаатларини қондириш бўйича ўз функцияларини бажариш учун муайян суммадаги пул маблағлари зарур бўлади ва уни давлат фақат солиқлар воситасида тўплай олади.

Шундан келиб чиқиб, солиқ юкининг энг кичик миқдори давлат функцияларининг энг камини бажариш учун давлат сарфлайдиган харажатлар билан белгиланади: булар бошқарув, мудофаа, суд, тартибни сақлаш ва бошқалар, давлатга анча кўп функцияларни бажариш юклатилган бўлса, у шунча кўп солиқ тўплаши зарур бўлади.

Солиқларнинг иқтисодий моҳияти давлатнинг юридик ва жисмоний шахслар билан юзага келадиган пул муносабатлари билан характерланади. Бу пул муносабатлари объектив шартидир ва ўзига хос ижтимоий мақсадга - пул маблағларининг давлат ихтиёрида тўпланишига эга. Шунинг учун солиқ қуйидаги унга тегишли функциялар билан бирга иқтисодий категория сифатида саралаши мумкин:

·Фискал - муайян мақсадларда фойдаланиш учун бюджетга даромадларнинг бир қисмини олиб қўйиш.

·Рағбатлантирувчи - солиқ имтиёзлари, санкциялари ёрдамида техник тараққиёт, капитал қўйилмалар, ишлаб чиқаришни кенгайтириш масалалари ҳал қилинади.

·Тартибга солувчи - бюджетлар ўртасидаги ва бюджет тизими ичидаги муносабатларни тартибга солиш.

·Тақсимловчи ва қайта тақсимловчи. Солиқ ёрдамида миллий даромад тақсимланади ва қайта тақсимланади.

·Ижтимоий - солиқ имтиёзлари ҳисобига ижтимоий инфратузилма объектлари қўллаб-қувватланади (айрим жисмоний ва юридик шахсларни солиқдан озод етиш).

·Назорат - солиқлар ёрдамида корхоналарнинг фаолиятини назорат қилиш, харажатлар ва фойдани шакллантириш амалга оширилади.

Бугунги кунда солиқ тизими бозор муносабатлари бошланишини мустаҳкамлашга амалий таъсир этиш, тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашиш ва бир вақтнинг ўзида аҳолининг паст даромадли қатламларининг ижтимоий таққослашиш йўлига тўсиқ бўлиб хизмат қилишга йўналтирилгандир.

Солиқлар давлат фаолиятининг барча йўналишларини молиялаштиришнинг асосий манбаларидан бири ва давлатнинг устувор йўналишларини амалга оширишнинг иқтисодий воситасидир. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиқ давлат бюджетини шакллантириш, жамиятдаги у ёки бу жараёнларни солиққа тортиш воситасида ривожлантиришга таъсир этиш усулидир. Шундай қилиб, давлатнинг мавжуд бўлиши солиқлар билан узвий боғлиқ, чунки солиқ тушумлари - давлат иқтисодий мустақиллигининг бош манбаидир.

Солиқлар, қарзлар билан бирга ҳар қандай мамлакат мавжуд бўлишининг манбаидир. Давлатнинг тўлов қобилияти ва жаҳон ҳамжамиятидаги умумий мавқеи муайян даражада унинг бюджетидаги солиқлар ва арзлар улушининг нисбатига боғлиқдир. Солиқ тушумлари етарли бўлмаган ҳолларда давлат хорижий давлатларнинг кредитларига мурожаат қилишга, мамлакат аҳолиси ўртасида қимматли қоғозларни жойлаштиришга (ички қарз олиш) ва хорижий инвесторлар учун махсус қоғозларни чиқаришга (ташқи қарз) мажбур бўлади.

Дунёда ҳеч ким солиқ тўлашни ёқтирмайди, лекин бирорта давлат ҳам солиқларсиз яшай олмайди. Солиқ муносабатлари умумдавлат даражасида даромадлар тизимини яратиш эҳтиёжлари мавжудлиги сабабли юзага келади. Солиқларсиз бюджет бўлмайди.

Давлат бюджети даромадларининг каттагина қисми билвосита солиқлар ҳисобига шакллантирилади. Умуман олганда эса охирги йилларда бюджетни шакллантиришда билвосита солиқларнинг роли ошиб бормоқда - бу солиқ юки тобора кўпроқ юридик шахслардан жисмоний шахсларга ўтказилаётганлигини билдиради.

Бюджетнинг даромад қисмини шакллантиришда солиқларининг роли жуда юқори. Кейинги вақтда у бюджетга солиқ тушумларининг 24-27,5% га яқинини ташкил етмоқда.

Юридик шахсларнинг даромад (фойда) ларига солиқ солинадиган солиқ салмоғи улуши доимий равишда камайиб бормоқда.

Ушбу йўналиш, аналитикларнинг фикрига кўра, корхоналарнинг асосий қисми учун солиқ юкининг камайтирилиши тўғрисида эмас, балки солиқ тўлашдан бўйин товлашларнинг, шу жумладан, якка тартибда солиқ имтиёзлари олиш йўли билан, кўпайиб бораётганлигидан далолат беради.

Жисмоний шахсларнинг даромад солиқларига келганда эса бюджетни шакллантиришда унинг улуши режали тарзда ошиб бормоқда.

Умуман олганда, шуни қайд қилиш мумкинки, солиқ тизимини тартибга солишнинг мавжуд тенденцияси солиқ юкини ишлаб чиқаришдан истеъмолга кўчиришга йўналтирилган. Бюджетга солиқлар тушиши нуқтаи назаридан бу бюджетнинг даромад қисмини мустаҳкамлаши зарур, чунки эгри солиқлар унинг анча барқарор манбаи ҳисобланади. Бошқа томондан эса эгри солиқларга таяниш давлатнинг инвестиция сиёсатини амалга оширишдаги роли пассивлигидан ва солиқ юкининг асосий қисмини жисмоний шахслар зиммасига юклашидан далолат беради.

Тадбиркорлар ва тадбиркорлик субъектлари солиқ тўлаш ва давлат бюджетини тўлдириш борасида энг йирик ва салмоқли ўринни эгаллайди.

Тадбиркорлик - капитал сарфлаб товар ва хизматлар яратиш билан фойда топишга қаратилган иқтисодий фаолият, бизнеснинг асосий тури. Тадбиркорлик мулкчилик субъектларининг фойда олиш мақсадида таваккал қилиб ва мулкий жавобгарлиги асосида амалдаги қонунлар доирасида ташаббус билан иқтисодий фаолият кўрсатишидир. Тадбиркорлик ноёб қобилият, ер, меҳнат, капитал, ахборотлар билан бир қаторда иқтисодиёт ва ишлаб чиқаришнинг бош омилларидан бири ҳисобланади. Тадбиркорлик бизнесга киради, лекин ҳар қандай бизнес тадбиркорлик бўлавермайди. Бизнесда товар ва хизматлар яратилиб, бозордаги талаб қондирилганда Тадбиркорлик фаолияти юзага келади.

Тадбиркорлик тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалсада, ушбу тушунча
18 асрда пайдо бўлган ва кўпинча «мулкдор» ибораси билан бир маънода қўлланилган. Хусусан, А.Смит тадбиркорни фойда олиш учун биронбир тижорат ғоясини амалга ошириш мақсадида таваккалчилик билан иш кўрувчи мулкдор деб тавсифлайди. Ҳозизги замон Ғарб адабиётида ҳам тадбиркорлик фойда олиш мақсадида хўжалик юритиш санъати, иқтисодий ва ташкилий ижодкорлик ва ташаббуснинг эркин намоён бўлиши, новаторлик, хавфхатарга доим тайёр туриш каби белгилар билан тавсифланади.

Тадбиркорлик қуйидаги тамойилларга таянади: бозор талабига кўра мустақил иқтисодий фаолият олиб бориш; фойда олишдан иборат мақсадга эга бўлиш; иқтисодий масъулият ва мажбуриятни ўз зиммасига олиб, таваккалига иш кила билиш; янгиликка интилиш; белгиланган қонунқоидаларга риоя қилиш; тадбиркорлик сирини саклаш; ижтимоий масъулиятни ҳис этиш, яъни ўз жамоаси, халқи фаровонлигини таъминлашни ўз фаолиятининг асосий йўналиши деб билиш ва бошқалар.

Ташкилий жиҳатдан тадбиркорлик жисмоний ва юридик шахслар фаолиятидан иборат. Тадбиркорлик бизнес сифатида, асосан, саноат, аграр ва сервис соҳаларда кечади. Тадбиркорлик мулкий жиҳатдан 4 хил куринишга эга: давлат тадбиркорлиги; хусусий тадбиркорлиги; жамоа тадбиркорлиги; аралаш тадбиркорлик.

Иш кўлами жиҳатидан кичик, ўрта ва йирик тадбиркорликка бўлинади. Улар бир биридан капитал миқдори, ишловчилар сони, яратилган маҳсулот ва хизматларнинг бозор қиймати (ҳажми) ва олинган фойда миқдорига қараб фарқланади.

Тадбиркорлик ғоят мураккаб фаолият бўлганидан, махсус истеъдод, тайёргарлик ва тажрибани талаб қилади. Ер юзида тадбиркорлик билан аҳолининг 8—10% шуғулланади, холос.

Ўзбекистонда тадбиркорлик тарихан кўҳна ҳодиса ҳисоблансада, бозор иқтисодиётига ўтиш муносабати билан ўтказилган иқтисодий ислоҳотлар натижасида 20-асрнинг 90 йилларидан бошлаб кичик ва ўрта савдо, умумий овқатланиш, аҳолига хизмат курсатиш корхоналарининг хусусийлаштирилиши муносабати билан хусусий тадбиркорлик анча ривожланди. Республикада иқтисодиётни ислоҳ қилишнинг дастлабки босқичида «Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик тўғрисида» қонуни, «Кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисида», «Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида», «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида» қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Кичик тадбиркорлик субъектларини молиявий қўллаб қувватлаш механизмини такомиллаштириш тўғрисидаги» фармони Ўзбекистонда бозор иқтисодиётининг асосий таянчи бўлган тадбиркорлар тоифасини шакллантиришга ҳуқуқий базани яратди.

Солиқ имтиёзлари тизимидан фойдаланиш, у тадбиркорлик фаолиятига инвестициялар киритиш жараёнларини рағбатлантиради ва бир вақтнинг ўзида ижтимоий адолат тамойилини амалга оширади, шу билан бирга фуқароларга яшаш учун зарур минимумни кафолатлайди. Имтиёзлар аниқ бир тўловчилар учун белгиланмаслиги, улар барча учун бир хил бўлиши керак.

Солиқ маъмуриятчилигини янада такомиллаштириш ва солиқ қонунчилигини бузганлик учун жавобгарликни либераллаштириш орқали ишбилармонлик муҳитини яхшилаш, шунингдек, тадбиркорларнинг муаммо ва таклифларини бевосита ўрганиш ҳамда тадбиркорликни келгусида ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгилаб олишҲар қандай тадбикорликни ривожлантириш, уни қўлла-қувватлаш ҳамда ҳимоя қилиш мақсадида Давлат солиқ имтиёзларини жорий этади.

Юқорида қайд қилинганидек, солиқ имтиёзлари – айрим жисмоний ва юридик шахсларни солиқдан озод етиш сифатида баҳоланиб, улар ҳисобига ижтимоий инфратузилма объектлари қўллаб-қувватланиши назарда тутилган.

Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексинниг 246-моддасига асосан Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кириш мақсадида қуйидагилар солиқ солишдан озод этилади:

1) жисмоний шахслар томонидан товарларни божсиз олиб киришнинг божхона тўғрисидаги қонун ҳужжатларида тасдиқланган нормалари доирасида олиб кирилаётган товарлар;

2) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган тартибда инсонпарварлик ёрдами сифатида олиб кирилаётган товарлар;

3) давлатлар, ҳукуматлар, халқаро ташкилотлар, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорларида назарда тутилган ҳолларда — бошқа ташкилотлар ва шахслар йўналишлари бўйича хайрия ёрдами мақсадларида, шу жумладан техник ёрдам кўрсатиш (грантлар) учун олиб кириладиган товарлар;

4) чет эл дипломатик ваколатхоналари ва уларга тенглаштирилган ваколатхоналар расмий фойдаланиши учун, шунингдек ушбу ваколатхоналарнинг дипломатик ва маъмурий-техник ходимлари, шу жумладан уларнинг ўзлари билан бирга яшаётган оила аъзолари шахсий фойдаланиши учун мўлжалланган товарлар;

5) қонун ҳужжатларига мувофиқ алоҳида қимматга эга маданий мерос объектлари жамоасига киритилган, давлат маданият муассасалари томонидан олинган ёки улар томонидан совғага олинган маданий қимматликлар. Ушбу солиқ солишдан озод этиш Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлигининг тегишли тасдиқномаси мавжуд бўлган тақдирда қўлланилади;

6) ўхшаши Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқарилмайдиган, тасдиқланган рўйхат бўйича Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кириладиган технологик асбоб-ускуналар;

7) халқаро китоб алмашинуви бўйича давлат кутубхоналари ва музейлари томонидан олинадиган босма нашрларнинг барча турлари, шунингдек халқаро нотижорат алмашинувини амалга ошириш мақсадида ихтисослаштирилган давлат ташкилотлари томонидан олиб кириладиган кинематография асарлари;

8) миллий валюта ва чет эл валютаси, қонуний тўлов воситалари бўлган банкнотлар (бундан коллекциялаш учун мўлжалланганлари мустасно), шунингдек қимматли қоғозлар;

9) халқаро молия институтларининг қарзлари ва ҳукумат ташкилотларининг халқаро қарзлари ҳисобидан олиб кириладиган товарлар, агар улар олиб кирилаётганда солиқдан озод этилиши қонунда назарда тутилган бўлса;

10) ваколатли давлат органининг ёзма шаклдаги тасдиғи мавжуд бўлган тақдирда, телекоммуникациялар операторлари ва тезкор-қидирув тадбирлари тизимининг техник воситаларини сертификатлаштириш бўйича махсус орган томонидан олинадиган тезкор-қидирув тадбирлари тизимининг техник воситалари;

11) дори воситалари, ветеринария дори воситалари, тиббиёт ва ветеринария учун мўлжалланган буюмлар, шунингдек дори воситаларини, ветеринария дори воситаларини, тиббиёт ва ветеринария учун мўлжалланган буюмларни ишлаб чиқариш учун қонун ҳужжатларида белгиланадиган рўйхат бўйича олиб кириладиган хом ашё. Мазкур норма Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланадиган рўйхат бўйича Ўзбекистон Республикасида ҳам ишлаб чиқариладиган, олиб кириладиган тайёр дори воситаларига, ветеринария дори воситаларига, тиббиёт ва ветеринария учун мўлжалланган буюмларга нисбатан татбиқ этилмайди.

Шуни таъкидлаш жоиизки, тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг жадал ривожланишини таъминлаш, давлат назоратини такомиллаштириш ва «Солиқчи — кўмакчи» тизими орқали уларга нисбатан маъмурий ва солиқ юкини камайтириш, шунингдек, тадбиркорларнинг муаммо ва таклифларини бевосита ўрганиш, тадбиркорликни келгусида ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгилаб олиш ҳар қандай давлатнинг энг асосий вазифаси ҳисобланади.

Давлат Бобоноров, Навоий вилоят маъмурий суди судьяси