Депутат ҳокимга муте эмас
Бугунги кунда умумхалқ муҳокамасида бўлиб турган Конституциявий қонун лойиҳасида маҳаллий давлат ҳокимияти тизимини инсон – жамият – давлат тамойили асосида такомиллаштиришга оид нормалар илгари сурилмоқда. Яъни, жойларда ҳокимлар ва маҳаллий Кенгашларни ажратиш заруриятидан келиб чиқиб, Конституциянинг 100-моддасида маҳаллий вакиллик органларининг ваколатларини аниқ белгилаш таклиф этилмоқда.
Тан олиш керак, мазкур нормалар давлат ҳокимияти ва бошқаруви тизимини ислоҳ қилишда жуда муҳим масала ҳисобланади. Мазкур таклифларнинг мазмун-моҳияти ҳақида Тошкент давлат юридик университети Конситуциявий ҳуқуқ кафедраси мудири, эксперт Бекзод Нариманов билан суҳбат қурдик.
Савол: Жойларда ҳокимлар ва маҳаллий Кенгашлар ваколатини ажратиш масаласи конституцияда акс этиши нималарни англатади?
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев жорий йил 20 июндаги Конституциявий комиссия аъзолари билан учрашувдаги маърузасида “Давлат ҳокимияти ва бошқаруви тизимини ислоҳ қилишдаги муҳим масала – бу жойларда ҳокимлар ва маҳаллий кенгашлар ваколатини ажратишдир. Барчангизга маълумки, бу ғояни мен аввал ҳам бир неча марта илгари сурган эдим. Амалга оширган ислоҳотларимиз натижасида маҳаллий кенгашлар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатлари кенгайди. Шундан келиб чиқиб, ҳокимлар бир вақтнинг ўзида халқ депутатлари кенгашларига ҳам бошчилик қилиши ҳақидаги қоидани Конституциядан чиқариб ташлаш вақти келди, деб ҳисоблайман” дея таъкидлаб, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари фаолиятидаги жиддий ўзгаришларни бошланганлигини эълон қилди.
Мазкур таклифни таҳлил қилиб, унинг бир қатор муҳим жиҳатларни ажратиб кўрсатиш мумкин.
Биринчидан, мазкур норма, ўз навбатида, ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мувозанати тизимининг конституциявий асосларини мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этади.
Иккинчидан, ҳоким маҳаллий кенгашга раҳбарлик қилганда шундай кўринардики, ҳуддики ҳоким ўз қарорларини маҳаллий кенгаш қўли билан мустаҳкамлаб олаётгандек гўё. Эндиликда, икки тузилманинг ажратилиши уларнинг ҳар бири Конституция ва қонунлар билан белгилаб берган ўз вазифа ва функциясини мустақил амалга оширишга ҳуқуқий макон яратилмоқда. Халқона айтсак, эндиликда кенгаш ҳам ҳоким ҳам аравасини ўзи тортадиган бўлади.
Учинчидан, ҳоким ўзи ҳисобот берадиган органга раҳбарлик қилиши мантиқсизлик эди. Бу эса, ўз ўрнида, депутатларнинг норма ижодкорлиги, халқ вакиллиги, депутат назоратини амалга оширишда кучли ташқи босимга учрашига олиб келарди. Таклиф этилаётган норма ҳокимнинг депутатларга босим ўтказишини истисно қилади ва депутатларнинг халқ манфаатидан келиб чиқиб, том маънода халқ вакиллигини амалга оширишининг конституциявий асоси сифатида хизмат қилади.
Савол: Маҳаллий халқ депутатлари кенгашларининг ваколатларини Конституцияда аниқ белгилаш орқали нималарга эришилади?
Олий Мажлисга Мурожаатномасида давлатимиз раҳбари парламент ва Халқ депутатлари кенгашларида давлат органлари раҳбарлари ва ҳокимларнинг фуқаролар мурожаатларида кўтарилган масалалари қай даражада ҳал этилаётгани тўғрисидаги ҳисоботларини мунтазам эшитиш тизимини йўлга қўйиш зарурлигини қайд этди. Шу билан бирга, жойлардаги вакиллик органлари фаолиятига Кенгаш сўровини жорий этиш ва ҳокимлар ўзига тақдим этилган ваколатлардан қанчалик самарали фойдаланаётганини аниқлаш имконини берувчи янги назорат тизимини яратиш таклиф этилганди. Шу асосда, маҳаллий бюджетлар қўшимча даромадларини тақсимлаш, нафақаларни адолатли белгилаш, ижро органлари раҳбарлари фаолиятини баҳолаш Халқ қабулхоналарига келиб тушаётган мурожаатларни таҳлил қилиш асносида амалга ошириладиган бўлди.
Халқни жамият ҳаётидаги янгиликлардан хабардор қилиш ва халқ томонидан сайланган депутатлар орқали ҳукумат фаолиятини баҳолаш амалиёти мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги реал воқеликка айланиб бормоқда.
Лекин, амалдаги Конституциямизнинг 100-моддасида маҳаллий давлат хокимияти органларининг ваколатларини умумий норма сифатида белгилаш билан чегараланган. Яъни, амалдаги норма қайси бир ваколат вакиллик органига қайси бири ҳокимга тегишлилигини билишга имкон бермайди.
Шу сабабли, ушбу таклиф орқали эндиликда маҳаллий ҳокимият органлари ваколатлари барча соҳаларда аниқ ва батафсил белгиланмоқда, бу орқали айниқса, маҳаллий халқ депутатлари Кенгашларининг давлат ва жамият бошқарувидаги иштирокини кучайтирилмоқда, жойлардаги маҳаллий аҳолини манфаатларини амалда таъминлаш имкониятлари оширилмоқда. Бундай холат маҳаллий давлат хокимияти органларини фаолиятини аниқ мақсадларга қаратилишига хизмат қилади.
Таклиф этилаётган нормага кўра, маҳаллий кенгашлар ваколатларини таҳлил қилсак, уларни қуйидагича таснифлаш мумкин:
Биринчи, стратегик аҳамиятга эга ҳужжатларни тасдиқлаш ва қабул қилиш билан боғлиқ ваколатлар. Масалан, ҳудудни ривожлантиришнинг истиқболга мўлжалланган дастурлари, туман, шаҳарнинг бош режаси, тегишли маҳаллий бюджетлар кабилар.
Иккинчи, маҳаллий ижро ҳокимияти органи ҳисоботларини эшитиш билан боғлиқ ваколатлар. Хусусан, тегишли прокурорларнинг, ички ишлар органлари раҳбарларининг, адлия органларининг ва давлат бошқаруви органлари кабилар.
Учинчи, жойларда манабдор шахсларни лавозимга тасдиқлаш билан боғлиқ ваколатлар. Мисол учун, ҳокимни ва унинг ўринбосарларини лавозимга тасдиқлаш аниқ белгиланмоқда.
Тўртинчи, қонун билан белгиланган тартибда ҳоким қарорларини тасдиқлаши ёки қонунчиликка мувофиқ бўлмаган ҳоким қарорларини бекор қилиш билан боғлиқ ваколатлар.
Бешинчи, ички масалаларни ҳал қилиш боғлиқ ваколатлар. Хусусан, халқ депутатларининг ваколатларини тан олиш ҳамда муддатидан олдин тугатиш, уларни жавобгарликка тортиш учун розилик бериш.
Албатта, халқ депутатлари Кенгашларининг конституциявий асосларни мустаҳкамлаш уни ҳудудларда мавжуд муаммоларни хал қилишдаги асосий бўғинга айлантиришга хизмат қилади.
Хулоса сифатида айтишим мумкинки, аҳоли томонидан сайланган маҳаллий вакиллик хокимияти органлари бўлмиш маҳаллий халқ депутатлари Кенгашларининг давлат ва жамият бошқарувидаги иштирокини кучайтириш, жойлардаги маҳаллий аҳолини манфаатларини ва эзгу ниятларини рўёбга чиқариш, улар билан яқиндан алоқада бўлиб мурожаатларини тинглаш ва муаммоларини ҳал этиш борасидаги кучайтирилган ваколатларини қатъиян Конституцияда белгиланиши бу борадаги давлат сиёсатига мустаҳкам ҳуқуқий замин яратилади.
