Азалдан мавжуд бўлган ғоялар: гендер тенглиги, сўз эркинлиги ва фойдалилик принципи — Жон Милль таълимоти билан танишмисиз?

Бугунги жамиятимизда турли хил фалсафий қарашлар мавжуд. Улар инсон манфаатини акс эттирувчи қарашларни ифода этади. Шулар орасида Жон Стюарт Миллнинг ўз позицияси мавжуд. Унинг қизиқарли ғоялари ҳақида жуда кўп гапириш мумкин. Қуйида Милль назарияси билан сизни батафсил таништириб ўтамиз.

Жон Стюарт Милль машҳур инглиз файласуфи бўлган. У иқтисод, сиёсий ва ижтимоий назария йўналишларига катта ҳисса қўшган. Миллнинг аксарият ғоялари одамларнинг сиёсат, адолат, иқтисод ва бахт ҳақидаги ғояларини тамомила ўзгартириб юборган.

Капалди унинг истеъдоди отаси ва Жереми Бентамдан келганлигини ёзади. Болалигида отаси уни Афлотун каби буюк файласуф ва мутафаккирларнинг турли асарларини ўрганишга ундаган.

Бунга амал қилган Милль XXI асрнинг энг буюк файласуфларидан бирига айланди. Қуйида файласуфнинг қисқача таржимайи ҳоли ва баъзи ажойиб ғоялари ҳамда фалсафий қарашларига тўхталиб ўтамиз.

Жон Стюарт Милль, шубҳасиз, ўз даврининг машҳур файласуфларидан бири бўлган. Милль 1806 йил 20 майда Британияда туғилган. У буюк тарихчи, файласуф ва иқтисодчи Жеймс Милль оиласида улғайган. 12 ёшида Милль Афлотун каби буюк файласуфларнинг асарларини ўрганганишга жиддий бел боғлаган. У алгебра каби фанлар билан ҳам таниш бўлган. Миллнинг отаси уни ўз ёшидаги болалар билан ўйинлардан аяган. Ёш олимга муттасил ўз топшириқларини бериб борган отанинг ўғлидан умиди катта эди.

Олим сифатида Стюарт Милль турли мавзуларда, жумладан, ахлоқ ва сиёсат ҳақида кўп ёзган. У, шунингдек, Вестминстер парламенти аъзоси (депутат) бўлиб ишлаган. Жеймс аёлларга овоз бериш ҳуқуқини илк бор конституцияга киритган. Гендер тенглиги ҳақида сўз очган илк шахслардан бири эди.

Ҳаёти давомида Милль утилитаризм, аёллар ҳуқуқлари ва эркинлигини қўллаб-қувватловчи ғоялар асосида кўплаб асарлар ёзган. У сиёсий ва ижтимоий назарияларга ҳам катта ҳисса қўшган. Шунга қарамай Милль атеист эди. У Бертран Расселль каби турли олимларга дарс берган. Файласуф 1873 йил 8 майда Франциянинг Авиньон шаҳрида вафот этди. Бугунги кунда у замонавий фалсафанинг буюк арбоби сифатида ўрганиб келинади.

Стюарт Миллнинг баъзи ажойиб ғоялари унинг "On Liberty" (Озодлик тўғрисида) асарида учрайди. Асарда Милль эркинлик ва жамиятнинг ажабтовур кучи масаласини кўриб чиқади. Милль ғояларига кўра, жамиятдаги шахсларга ўзларига зарар етказишига рухсат берилган. Бунда фақат шахслар бошқа одамларга зарар етказмасагина кифоя.

Шу билан бирга бегона шахсларнинг мулкига ҳам зарар етказмаслик зарур. Ўз жонига суиқасд мавзусига бироз яқин бўлган ушбу теория шахсларнинг "изоляцияда" яшамасликларини олдини олишга мўлжалланган. Бугунги эркинлик ва шахс ҳуқуқлари Милль назариясидан келиб чиққан бўлса ажаб эмас. Ушбу назарияни Милль "зарар принципи" деб атаган. Бу принципга кўра, мулк ва шахсларга етказилган ҳар қандай зарар охир-оқибат жамият фаровонлигига таъсир қилиши мумкин. Хоҳ бу салбий бўлсин, хоҳ ижобий. Ўзаро боғлиқлик жиҳатларидан келиб чиққан ҳолда албатта.

Милль ҳар бир индивид эркин бўлиши ва жамиятдаги бошқа одамларга потенциал зарар етказмаса, ўзлари хоҳлаган нарсани қилишлари мумкин деб ҳисоблаган.

Бу шуни англатадики, одамлар ўзларининг фаровонлигини белгиловчи ва келажаклари учун муҳим қарорларни қабул қилиш ҳуқуқига эга. Ҳукумат соғлом иммунитетга эга жамият ҳимояси йўлида зарарли шахсларга қарши курашиши керак. Яъни бутун жамиятда бўлаётган ишлар балансини ҳукумат назорат қилиб турмоғи лозим. Бундай фалсафий ғоялар бугунги кунда ҳали энди ривожланаётган жамиятнинг пойдеворида муҳим рол ўйнайди.

Файласуфнинг бошқа фалсафий қарашлари унинг "Утилитаризм" назариясида ифодаланган.

Хўш, бу қандай назария? Утилитаризм ахлоқдаги бир йўналиш бўлиб, унга кўра хулқ-атвор ёки ҳаракатнинг ахлоқий қиймати унинг фойдалилиги билан белгиланади. Ҳаракатнинг фойдалилиги деганда ҳаракат таъсири давомида барча кўрилган зарарлар ичидаги муҳим фойдали қиймат ёки бахт тушунилади. Утилитаризм ахлоқий назарияларнинг кейинги гуруҳига киради, чунки у ҳаракатни ўз-ўзидан эмас, балки унинг натижаларига кўра баҳолайди. Стюарт Милль утилитаризмни муҳим ахлоқий назария сифатида қўллаб-қувватлайди. Шунингдек, у утилитаризм билан боғлиқ айрим нотўғри талқинларнинг кўпчилигига асосли жавоб қайтаради.

Миллнинг фикрига кўра, фойдалилик назарияси, агар улар бахтли яшашга ёрдам берсагина қабул қилиниши керак, агар у бахтсизлик ёки оғриқ келтирса, хатти-ҳаракатлар нотўғри эканлигини айтади. Ўз назариясини қўллаб-қувватлаш учун Милль одамларнинг кутилмалари бахтнинг муҳим жиҳатлари эканлигини таъкидлайди.

Миллнинг фикрича, жамият утилитаризм назариясини қабул қилиши керак, чунки унда халқнинг ахлоқий жиҳатлари бошқарилади. Бу ғоялардан кўриниб турибдики, бахт инсон одоб-ахлоқининг асоси бўлиши керак.

Милль коинотдаги ҳар бир инсон учун бахт асосий приоритет эканлигини уқтиришга ҳаракат қилган. Ҳаттоки Адолат ҳам фойдалилик назариясига асосланганлиги маъқул. Милл одамларни инсон ҳуқуқларини қўллаб-қувватлашга ундайди, чунки улар фойдали мақсадга эришиш йўлида муҳим зиналар вазифасини ўтайди.

Утилитар назария буюк мутафаккирлар ва олимлар томонидан танқидга учраган. Масалан, танқидчилар бу назариянинг инсон эркинликлари ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун зарур ғоя ва асосларга эга эмаслигини келтириб беришган. Бундан ташқари, баъзи танқидчилар бу назария ҳамма нарса учун стандарт ўлчов бўла олмайди, деб билишган.

Бундай танқидларга дуч келган Милль одамларга утилитаризм асосларини тушунишни осонлаштирадиган янги жавобларни тақдим этди. Стюарт инсон оладиган фойда ва адолат тушунчаси ўртасидаги классик алоқани тушунтириб берди. Бу ўқувчига адолат тушунчаси бахтдан ривожланганлигини тушунтирган.

Милль шунингдек, иқтисодий фалсафа бўйича ҳам ўз қарашларини тақдим этди. Гарчи у "эркин бозор" ғоясини қабул қилган бўлса-да, эркин бозорлар мавжуд бўлиши учун муҳим утилитаризм ғоялари бўлиши керак деб ҳисоблайди.

Шунингдек, Милл қуллик ва инсон эркинлиги масаласини жиддий кўриб чиқади. Милл қулликка азалдан қарши бўлган, чунки у тенглик ёки бахт туйғусини тарғиб қилмайди. Милль шунингдек, аёллар ҳуқуқлари ва бахтини қўллаб-қувватлаган. Шу сабабли кўпчилик Миллни феминист деб атаган.

Стюарт Милль ўзининг аксарият асарлари ва ғояларида аёлларнинг бир тизимга бўйсуниши ва унга қилинган зулмни танқид қилади. Файласуфнинг фикрича, аёлларга қилинаётган зулм замонавий жамият ривожига таъсир қилувчи асосий тўсиқдир.

Жон Милль шунингдек, сиёсат ва демократия масаласи бўйича муҳим ғояларни оммага тақдим этади. У ўзининг "Considerations on Representative Government” (Вакиллик ҳукумати тўғрисида мулоҳазалар) асарида раҳбарлар ўз фуқароларини бошқариши учун ҳар жиҳатдан малакали бўлиши керак, деб ҳисоблайди.

Шунингдек, фуқаролар давлат ишларида тенг равишда иштирок этишлари керак. Милль сайловларга кўпчилик томонидан овоз беришни қўллаб-қувватлаган, чунки бу демократия сари энг яхши қадамлардан бири бўлиши мумкин. Жон Милль шунингдек, "сўз эркинлиги" нинг кучли тарафдори эди. У ҳақиқатни кашф қилиш учун одамлар эркин мулоқот қилишлари керак, деб ҳисоблаган.

Бу инсон билимини оширишнинг энг яхши усули. Тушуниш керак бўлган яна бир муҳим нарса шундаки, Милль бир пайтлар сайланган ҳукумат амалдорлари ичида бўлган, бу унга ўзининг сиёсий назариялари ва фалсафаларини қўллашни осонлаштирган.

юсуфбек, [20.06.2022 20:28]
Юқоридаги фикрлардан маълумки, Жон Милль замонавий дунёмиз учун муҳим фалсафий ғояларни қолдириб кетди. Масалан, Милль жамиятдаги эркинлик ва ҳокимият масалаларини жиддий кўриб чиқққан. Файласуфнинг фикрига кўра, жамиятдаги шахслар ўзларига ҳар хил усулда муносабатда бўлишлари мумкин, бу шахсий ҳуқуқлардан фойдаланганликни ифодалайди.

Бироқ, бу ўша шахснинг бошқаларга зарар етказмасликлари билан чегараланади. Бундан ташқари, Миллнинг утилитар назарияси бахтга олиб келадиган ҳаракатларни қўллаб-қувватлайди, уларга стимул бўлиб хизмат қилади. Шунингдек, у аёлларга эркаклар қатори тенг муносабат, кафолатланган сўз эркинлиги ва бошқа муҳим ҳуқуқларни оммага таклиф этади. Ушбу фалсафий ғоялар бугунги кунда кучли жамият ва ҳукуматларнинг барпо этилишида муҳим роль ўйнаса ажаб эмас.

Юсуфбек Сайдалиев тайёрлади.