Yuzlab maktab bolalarining hayotiga zomin bo‘lgan fojia. 1 sentyabr – Beslandagi ma’shum terakt kuni

2002 yilda Murat Zyazikov hokimiyat tepasiga kelishi bilan jinoyatchilik va terroristik faoliyatning o‘sishi boshlangan Ingushetiya jangarilar tomonidan doimiy ravishda kuchli nuqta sifatida foydalanila boshlandi. Federal xavfsizlik xizmati va Ichki ishlar vazirligi xodimlari bir necha bor respublika hududidan qurol-yarog‘, o‘q-dorilar, portlovchi moddalar va boshqa harbiy texnikalar mavjud bo‘lgan maxfiy omborlarni topdi.

Tog‘larda terroristik tashkilotlar qo‘poruvchilik guruhlari tuzdi va jangarilarning yangi bazalarini yaratdi, ularning saflari mamlakatdagi yuqori ishsizlik darajasi tufayli doimiy ravishda o‘sib bordi (Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2003 yilda respublika aholisining 75 foizidan ortig‘i ish bilan ta’minlanmagan edi).

Beslandagi fojiasidan oldin ham 2004 yilda chechen terrorchilari va ularning sheriklari tomonidan qator teraktlar amalga oshirilgan:

• 6 fevral – «Avtozavodskaya» va «Paveleskaya» stansiyalari o‘rtasida joylashgan Moskva metropoliteni poyezdining vagonida terrorchi portlash sodir etdi. Buning natijasida 41 kishi halok bo‘ldi (terrorchini hisobga olmaganda) va 250 dan ortiq kishi jarohat oldi;
• 9 may – G‘alaba kuni Grozniy shahridagi tantanalar paytida stadion tribunasiga o‘rnatilgan bomba portlashi natijasida Checheniston Respublikasi Prezidenti Axmat Qodirov va Davlat kengashi raisi Xuseyn Isayev halok bo‘ldi;
• 21–22 iyun – Shamil Basayev boshchiligidagi terrorchilar guruhi Nazran shahrida keng ko‘lamli terakt uyushtirdi, 95 kishi, shu jumladan, 25 nafar tinch aholi halok bo‘ldi va keyinroq Beslandagi terroristik hujum paytida foydalanilgan qurol-yarog‘ ombori musodara qilindi. Tergovlar shuni ko‘rsatdiki, Beslanda o‘ldirilgan kamida to‘qqiz nafar terrorchi ushbu hujumdagi ishtiroki uchun qidiruvda bo‘lgan;
• 24 avgust – 1) Terrorchilar tomonidan amalga oshirilgan Tula va Rostov osmonida parvoz qilayotgan Tu-154 va Tu-134 samolyotlarining portlashi oqibatida 90 kishi halok bo‘ldi; 2) Moskvadagi Kashirskoye shossesidagi jamoat transporti to‘xtash joyidagi portlashda to‘rt kishi jarohat oldi;
• 31 avgust – terrorchi ayol Rizskaya metro stansiyasi (Moskva) yaqinida portlash sodir etdi. 10 dan ortiq odam vafot etdi, 50 kishi jarohat oldi va kasalxonaga yotqizildi.  

Ushbu harakatlar uchun, shuningdek, Beslandagi terakt uchun javobgarlikni Shamil Basayev bo‘yniga oldi.

Terakt uchun ob’ektning tanlanishi 

Beslandagi terakt ehtiyotkorlik bilan rejalashtirilgan edi. Jarayonga tayyorlanish paytida 2002 yilda Dubrovka teatr markazini egallab olishda ishtirok etgan terrorchilar tomonidan qilingan xatolar hisobga olingan (John Giduck. Terror at Beslan: Russian Tragedy With Lessons for America's Schools. — Archangel Group, 2004. — 427 s. — ISBN 0-9767753-0-1.)

1-sonli maktabda o‘quvchilar sonining ko‘pligi va binoning o‘ta murakkab tuzilishi terrorchilar uchun qo‘l kelgan. Maktab hovlisining shakli ham bosqinchilarga qo‘shimcha ustunlik yaratgan, bu jangarilarga tez va oson qochish yo‘llarini to‘sib qo‘yishga imkon berdi. Terrorchilar uchun ayni muddao bo‘lgan boshqa omillardan biri Beslanning Ingushetiya bilan chegaraga yaqinligi edi (ular 1 sentyabr kuni erta tongda jo‘nab ketgan terroristik lager Beslandan atigi 30 km uzoqlikda joylashgan Psedax qishlog‘i yaqinida joylashgan edi. Boshqa Beslan maktablarining ham bir qator omillar tufayli hujumga uchrash ehtimoli kam bo‘lmaganini hisobga olsak, terrorchilarning 1-sonli maktabni tanlashining aniq sababi tergov jarayonida ochiqlanmagan.

Maktab hududida qurol-yarog‘ oldindan saqlanganligi borasida turli xil fikrlar mavjud. Ayrim ekspertlar yozda amalga oshirilgan ta’mirlash ishlari paytida qurol-yarog‘lar bino ichida yashiringanini ta’kidlaydi, ammo hujumdan oldin qurollar maktabda saqlangani to‘g‘risida ishonchli ma’lumot yo‘q (Aleksandr Burakov. The Beslan Massacre: Myths and Facts. — 2015. — 420 s. — ISBN 978-1500400965.).

Otryadning shakllanishi

Qurolli to‘daning yakuniy tarkibi avgust oyi oxirida aniq bo‘ldi va u Aslan Masxadov, Shamil Basayev va Abu Zeyt boshchiligida tuzildi. Shuningdek, Zeyt Osetiyada muvaffaqiyatsiz harakat sodir bo‘lgan taqdirda Ingushetiyaning Sunjenskiy tumani Nesterovskaya qishlog‘idagi o‘rta maktabni egallab olishi kerak bo‘lgan 11 jangaridan iborat zaxira guruhini tayyorladi.

Beslanga borgan guruh tarkibiga ilgari bezorilik bilan shug‘ullangan, ikkala jinoiy guruhning a’zosi bo‘lgan jangarilar ham kirgan. Ularning ko‘plari Checheniston va Dog‘istondagi jangovar harakatlarda qatnashgan va turli xil jinoyatlari uchun bir necha bor jinoiy javobgarlikka tortilgan, ammo hibsga olingandan ko‘p o‘tmay ozod qilingan.

Guruhni Galashki qishlog‘ida tug‘ilgan 31 yoshli Polkovnik laqabli Ruslan Xuchbarov boshqargan. Voqealar sodir bo‘lgan paytda Xuchbarov 1998 yilda Oryol viloyatida sodir etilgan qotillik uchun federal qidiruvda edi.

Terrorchilarning aksariyat qismi chechenlar va ingushlar edi, ammo ular qatorida guruhga boshqa millat vakillari ham kirgan. Rasmiy versiyaga ko‘ra, hujumda 34 ishtirokchi bo‘lgan, ular orasida ikki chechen ayol terrorchilar va aloqa uchun lagerda qolgan ikki jangari bor edi. Tergov ma’lumotlariga ko‘ra, terrorchilarning maktab tashqarisidagi voqealarni kuzatib boradigan sherigi bo‘lgan – teraktdan keyin u qochishga muvaffaq bo‘ladi (Aleksandra Lorinseva. Operativniy shtab i pojarnix proveryat na prichastnost k gibeli zalojnikov. Kommersant (11 noyabrya 2004). Arxivirovano 22 yanvarya 2019 goda).

Birinchi kun. Qo‘lga olish   

2004 yil 1 sentyabrda bir guruh qurollangan jangarilar Beslan shahridagi 1-sonli maktab binosiga kirib boradi. Havoga o‘q uzgan terrorchilar 1 100 dan ortiq odam – bolalar, ularning ota-onalari va qarindoshlari hamda maktab xodimlarini maktab binosiga surib kirdi. Bir nechta terrorchilar maktabni aylanib o‘tib, qochish yo‘lini kesib tashladi.

O‘rab olinganiga qaramay, turli xil taxminlarga ko‘ra, 50 dandan 150 kishigacha kishi qurshovdan qutulib qolishdi – asosan o‘rta maktab o‘quvchilari hovlidan chiqib ketishga muvaffaq bo‘lishdi (Zasedaniye po delu Kulayeva (17 maya 2005). Arxivirovano 14 avgusta 2007 goda). Biroq maktabgacha yoshdagi ko‘plab bolalar garovga olindi: Beslandagi to‘qqizta bolalar bog‘chasining to‘rttasi uzoq davom etgan ta’mirlash ishlari tufayli ishlamagan, natijada, ko‘plab ota-onalar farzandlarini o‘zlari bilan maktabga olib kelgandi.

Garovga olinganlarning aksariyati asosiy sport zaliga to‘plangan, qolganlari esa qo‘shimcha sport zalida va dushda bo‘lgan. Terrorchilar binoning rejasini puxta bilgan va bu ularga maktabni bir necha daqiqa ichida egallab olishga imkon yaratgan. Garovga oliganlarni binoga olib kirgan terrorchilar barchani foto va video jihozlari, shuningdek, uyali telefonlarini topshirishga majbur qilgan. Maktab tashqarisiga videokameralar o‘rnatilgan.

Umuman olganda, terrorchilarning qo‘lida kamida 22 dona turli xil modifikasiyadagi «Kalashnikov» avtomatlari, shu jumladan, granatalar, ikkita RPK-74 yengil pulemyoti, ikkita PKM avtomati, bitta «Kalashnikov» tank pulemyoti, ikkita RPG-7 tankga qarshi granata otish moslamasi va RPG-18 «Fly» granata otish moslamalari mavjud bo‘lgan. Shuningdek, terrorchilarda gaz niqoblari, birinchi tibbiy yordam vositalari va oziq-ovqat mahsulotlari bo‘lgan.

Garovga olinganlarga faqat rus tilida gapirish buyurilgan va buyruqdan eng kichik og‘ish ham shafqatsizlarcha bostirilgan. Misol tariqasida aytish mumkinki, ikki farzandning otasi Ruslan Betrozov qo‘rqib ketgan garovdagilarni osetin tilida tinchlantirishga urinadi va garovdagilar qo‘rqitish va ogohlantirish uchun hammaning ko‘z oldida otib tashlanadi. Boshqa bir garovga olingan Vadim Bolloyev tiz cho‘kishdan bosh tortgani uchun o‘qdan og‘ir yaralangan va keyinchalik vafot etgan.

Qamal

Soat 10:30 da maktab yaqinida tezkor shtab tuzildi, Aleksandr Dzasoxov rahbarlik qildi. Tezkor shtab yaqin atrofdagi uylar aholisini evakuasiya qilish, polisiya kuchlari tomonidan korpus yaratish, radioeshittirish ustidan nazoratni tashkil etish va atrofdagi hududlarni to‘sib qo‘yish, barcha transport vositalarini o‘t o‘chiriladigan joylardan olib tashlash va Beslan-Vladikavkaz temir yo‘l qismida harakatlanishni to‘xtatishga buyruq berdi (Zaklyucheniye kompleksnoy kriminalisticheskoy (situasionnoy) ekspertizi po deystviyam operativnogo shtaba. Arxivirovano 15 avgusta 2007 goda).

Shimoliy Osetiyada garovga olingani to‘g‘risida xabarlar olingandan so‘ng Rossiya federal xavfsizlik xizmati rahbari Nikolay Patrushev Beslanga Maxsus maqsad markazi bo‘linmalarini yuborish to‘g‘risida buyruq chiqardi. Vladikavkazda joylashgan strategic operasiyalar markazining birinchi tezkor-jangovar guruhi qo‘lga olinganidan bir soat o‘tib Beslanga yetib keldi, keyinchalik unga Moskvadan, Xankala va Essentukovdan bo‘linmalar qo‘shildi.

Garovga olinganlarni ozod qilish operasiyasida ishtirok etgan maxsus markaz xodimlarining umumiy soni 250 kishidan oshdi. Federal xavfsizlik xizmati maxsus kuchlari maktabga qo‘shni bo‘lgan ko‘p qavatli turar-joy binolarida snayperlar uchun pozisiyalar o‘rnatdi, ular maktab binosida terrorchilarning harakatlari va ularning harakatlarini doimiy ravishda kuzatishni boshladi.

«Agar bizdan birortamiz o‘ldirilsa, 50 kishini otib tashlaymiz, agar kimdir yarador bo‘lsa, biz 20 kishini o‘ldiramiz, agar bizdan 5 kishini o‘ldirilsa, biz hamma yoqni portlatamiz. Agar yoritish va aloqani bir daqiqaga o‘chirib qo‘ysalar, biz 10 kishini otib tashlaymiz», birinchi terroristik xabarning matni (Doklad komissii Federalnogo sobraniya RF. Ofisialniy sayt Soveta Federasii RF (2006). Arxivirovano 25 maya 2011 goda).

Terrorchilarning birinchi talablarini maktabdan 11:05 da ozod qilingan garovda bo‘lgan Larisa Mamitova yetkazdi. Soat 16:00 dan 16:30 gacha maktab binosida portlash yuz berdi va o‘q uzildi. Binoni to‘sib qo‘ygan garovdagilar yonidagi terrorchilardan biri portlatildi. Buning natijasida yaqin atrofdagi jangarilar jiddiy jarohat oldi va omon qolgan garovdagilar potensial qarshilik ko‘rsatmaslik uchun terrorchilar tomonidan o‘qqa tutildi. O‘ldirilganlar soni 21 nafar edi.

O‘ldirilganlarning jasadlarini garovga olingan ikki kishi ikkinchi qavatning derazasidan tashladi, ulardan biri – 33 yoshli Aslan Kudzayev fursatdan foydalanib derazadan sakrab qochishga muvaffaq bo‘ldi. Kudzayevdan tashqari Yuriy Aylarov ham qochib qutulishga muvaffaq bo‘ldi: o‘zini o‘likdek ko‘rsatib, derazadan sakrab qochdi.

Bundan tashqari, peshin vaqtida Beslan aholisi garovga olish paytida yashiringan 15 kishini maktab qozonxonasidan olib chiqishdi, kun davomida bir nechta bolalar maktab binosidan qochib qutulishga muvaffaq bo‘lishdi. Oldinroq terrorchilar tomonidan sport zalini olish paytida 35 yoshli Vladimir Daurov qochib qutilgan, u sport zali tomondan hovliga chiqish yo‘li bilan qochishga muvaffaq bo‘lgan.

Kechqurun 2002 yilda Dubrovkaga qilingan terakt paytida muzokaralarda qatnashgan doktor Roshal Beslanga uchib ketdi. Uning kelishini kutgan terrorchilar shifokorni binoga kiritishni va taklif qilingan ovqat va suvni qabul qilishni rad etishdi. O‘sha paytga qadar garovga olinganlar gullarning barglari bilan oziqlanishga va vaqti-vaqti bilan olib kelingan axlat chelaklarida kiyimlarini namlashga majbur bo‘lib, shu suyuqlikni so‘rishgan. Ammo shunda ham suv ko‘pchilikka yetib bormagan.

Ikkinchi kun

Chaqaloqlar bilan garovga olinganlar 2004 yil 2 sentyabrda maktab binosidan chiqib ketadi. Terrorchilar bilan keskin muzokaralardan so‘ng Ruslan Aushev 24 kishini ozod qilishga muvaffaq bo‘ladi.

Moskva vaqti bilan 1 sentyabrdan 2 sentyabrga o‘tar kechasi bo‘lib o‘tgan BMT Xavfsizlik kengashining favqulodda yig‘ilishida kengash a’zolari garovga olinganlarni yoqlab, ularni zudlik bilan va shartsiz ozod etishni talab qiladi. Ammo da’volar e’tiborga olinmaydi.

Soat 16:00 da musodara qilingan maktabga Ingushetiyaning sobiq prezidenti Ruslan Aushev tashrif buyuradi, u terrorchilar bilan yuzma-yuz muzokara o‘tkazishga muvaffaq bo‘lgan yagona kishi edi. Terrorchilar yetakchisi Aushevga garovdagilarga oziq-ovqat va suv berishga ruxsat bermaydi, garovdagilar o‘z ixtiyori bilan quruq ochlik e’lon qilishadi, lekin garovga olingan 24 kishidan iborat guruhni (go‘daklari bo‘lgan onalar) ozod qilishga rozi bo‘lishadi.

Terrorchilar, shuningdek, Aushevga Checheniston Respublikasidan federal kuchlarni olib chiqishni talab qilgan Basayev tomonidan yozilgan yozuvni va «xavfsizlik evaziga mustaqillik» tamoyili bo‘yicha sulh taklifini berdi. Xususan, nota muallifi unda Checheniston Respublikasining mustaqilligini tan olishni va Rossiyada din erkinligiga rioya qilinishini talab qiladi.

Aushev ketganidan bir necha soat o‘tgach terrorchilar sezilarli darajada achchiqlanishdi: garovga olinganlarni o‘z siydiklarini ichishga majbur qilishadi. Issiq ob-havo, hid va shamollatish tizimining yo‘qligi garovdagilarning ahvolini yanada og‘irlashtiradi, ko‘plar hushidan ketadi. Ba’zi bosqinchilar garovdagilarga yon berayotganini bilgach, Xuchbarov kranlarni sindirishga buyruq beradi va garovga olinganlarga suv bergan odamni o‘ldirish bilan tahdid qiladi.

Garovdagilarning eslashlariga ko‘ra, terrorchilar o‘zlarini xuddi tashqaridan buyruq kutayotgandek tutishgan, ammo ularning rejalari negadir puchga chiqqan. Tezkor shtab tomonidan garovga olinganlarga suv, oziq-ovqat va dori-darmon yetkazib berishga urinishlar ikkinchi kunning oxirigacha davom etadi, ammo jangarilar barcha takliflarni rad etadi.

Uchinchi kun

Uchinchi kuni ertalab garovga olinganlar shu darajada charchaydiki, ular terrorchilarning tahdidlariga zo‘rg‘a javob qaytarishadi. Ko‘pchilik, ayniqsa bolalar va qandli diabet bilan og‘riganlar hushidan ketishadi.

Taxminan soat 11:00 da Mixail Guseriyev birinchi kuni derazadan tashlangan erkaklarning jasadlarini evakuasiya qilish to‘g‘risida terrorchilar bilan kelishib oladi. Soat 12:40 da Favqulodda vaziyatlar vazirligining to‘rtta qutqaruvchisi bo‘lgan mashina maktab binosiga etib bordi va qutqaruvchilar jangari nazorati ostida jasadlarni evakuasiya qilishga kirishadilar.

Portlashlar

Soat 13:05 da sport zalida ketma-ket yarim daqiqa oralig‘ida ikkita kuchli portlash yuz beradi, buning natijasida tom qisman qulab tushadi. Portlashlardan so‘ng terrorchilar darhol qutqaruvchilarga qarata o‘t ochishadi. Dmitriy Kormilin o‘sha yerda o‘ldirilgan, Valeriy Zamarayev esa og‘ir jarohat olgan va keyin qon yo‘qotishidan vafot etgan; qolgan ikki qutqaruvchi yengil jarohat olgan edi. Bir necha daqiqadan so‘ng garovga olinganlar derazalardan sakrab tushadi va kirish eshigi orqali maktab hovlisiga yuguradi. Janubiy qanotdagi terrorchilar ularga avtomat qurol va granatadan o‘q uzgan, natijada 29 kishi halok bo‘lgan.

Jangarilar tirik qolgan odamlarni sport zalidan majlislar zali va ovqatlanish xonasiga ko‘chirishni boshlaydi. Shu bilan birga, terrorchilar avtomat va granatalar yordamida mustaqil ravishda harakatlana olmaydigan garovdagilarning ko‘pchiligini o‘ldirib yuborgan. Gimnaziyadagi portlashlardan so‘ng tezkor shtab maktabdagi vaziyatga oydinlik kiritish va jangarilarni muzokaralarni davom ettirish zarurligiga ishontirish maqsadida terrorchilar bilan bog‘lanishga harakat qiladi.

Birinchi portlashlardan besh daqiqa o‘tib Valeriy Andreev Markaziy xavfsizlik xizmati bo‘linmalariga garovga olinganlarni qutqarish va terrorchilarni zararsizlantirish bo‘yicha operasiyani boshlashni buyurgan.

14:51 da Beslan yong‘in xizmati sport zalida yong‘in sodir bo‘lganligini qayd etadi, ammo tezkor shtabning buyrug‘i bo‘lmaganligi sababli o‘t o‘chiruvchilar yong‘inni faqat soat 15:20 da o‘chira boshladi va yong‘in birinchi yarim soat mahalliy aholi tomonidan o‘chiriladi. Yong‘in soat 21:09 da o‘chirilgan va shundan so‘ng o‘t o‘chiruvchilar takroriy yong‘inlarning oldini olish maqsadida xonani umumiy sovutish uchun zalga suv tashlaydi.

Qamal

Terrorchilar hujumga puxta tayyorgarlik ko‘rdi: binoni to‘sib qo‘ygandan so‘ng, qamalning uch kunida ular zaxira o‘q otish nuqtalarini jihozladi. Ovqatlanish xonasida joylashgan pulemyot punkti yordamida terrorchilar maktabning birinchi qavatining butun yo‘lagidan o‘t ochishlari mumkin edi.

Markaziy xavfsizlik xizmati jangchilarining binoga kirib kelishi uchta asosiy yo‘nalish bo‘yicha amalga oshirildi: janubiy qanot (ovqatlanish xonasi va ustaxonalar), sport zali va kutubxona. Janubiy qanot yaqinida Markaziy xavfsizlik xizmatining tezkor-jangovar guruhlari birinchi portlashlardan 25–30 daqiqadan so‘ng jangovar pozisiyalarni egalladi, ammo to‘siqlar bilan o‘ralgan derazalar binoga bir soatdan ko‘proq vaqt davomida kirishga imkon bermadi.

Taxminan soat 13:50 da 58-armiya zobitlari sport zaliga derazadan kirib, binolarni tozalashga kirishdi. Bu vaqtda terrorchilar gimnaziya bo‘ylab joylashgan oshxonadan pulemyot va granata o‘q otib, bolalar va ayollarni «jonli qalqon» sifatida derazalarda turishga majbur qildi. Asosiy maxsus kuchlar guruhini binoga olib kirish buyrug‘i Federal xavfsizlik xizmati Markaziy xizmat ko‘rsatish markazining boshlig‘i Aleksandr Tixonov tomonidan soat 15:05 da berilgan.

Maxsus kuchlar operasiya boshlanishida yo‘qotishlarga duch kelishgan: «Vimpel» podpolkovnigi Dmitriy Razumovskiy, uning vazifasi jangarilarning o‘q otish nuqtalarini aniqlash va yo‘q qilish edi, maktab hovlisida terrorchi snayper tomonidan o‘ldirilgan.

15:20 da polkovnik Vitaliy Demidkin boshchiligidagi «Alfa» va «Vimpel» xodimlaridan iborat hujum guruhi sport zali yaqinidagi o‘quv binosining birinchi qavatining derazalariga yo‘l oladi va ovqat xonasiga olib boradigan yo‘lakka kiradilar. U yerda ular jangarilarning pulemyot ekipaji tomonidan o‘qqa tutiladi; otishma paytida maxsus kuchlar mayori Roman Katasonov («Vimpel») o‘lik darajada yaralangan va o‘sha yerda vafot etgan.

Uzoq davom etgan kurashlardan so‘ng soat 18:00 ga qadar garovga olinganlarni binodan evakuasiya qilish tugallanadi va «Alfa» va «Vimpel» operativ-jangovar guruhlari maktabning qanot binolarini tozalashni davom ettirdi. Xususan, mehnat idoralaridan birida temir mashinalar ostida yashiringan bir nechta jangarilar «Vimpel» jangchilari tomonidan yo‘q qilinadi. Terrorchilarning o‘q otish joylarining qolgan qismi minalashtirilgani to‘g‘risida ma’lumot olgandan so‘ng maxsus kuchlar markazi qo‘mondoni Tixonov shaxsiy tarkibda yangi yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun maxsus kuchlar bo‘linmalarini maktabdan olib chiqib ketish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.

Terrorchilarni yo‘q qilish bo‘yicha operasiya deyarli yarim tungacha davom etadi.

Qancha odam halok bo‘ldi?

Beslandagi terakt natijasida 333 kishi vafot etdi, ularning aksariyati garovga olingan, shu jumladan 186 nafari bolalar edi. Terroristik hujumning so‘nggi qurboni 33 yoshli Elena Avdonina bo‘lib, u 2006 yil dekabr oyida shifokorlarning sa’y-harakatlariga qaramay vafot etdi. 66 oilada ikkitadan oltitagacha odam vafot etdi, 17 bola yetim qoldi (og‘ir psixologik travma natijasida vafot etgan qurbonlarning qarindoshlari bu raqamlarga kiritilmagan).

Shuningdek, binoga bostirib kirish paytida federal xavfsizlik xizmatining 10 xodimi o‘ldirilgan– bu Rossiya maxsus kuchlari tarixidagi bitta operasiyada eng katta yo‘qotish. O‘lganlar orasida uchta hujum guruhining barcha qo‘mondonlari bor edi: podpolkovnik Oleg Ilyin, podpolkovnik Dmitriy Razumovskiy (ikkalasi ham «Vimpel») va mayor Aleksandr Perov («Alfa»). Uchchalasi ham vafotidan keyin Rossiya Qahramoni unvoniga nomzod bo‘lishgan. Shuningdek, ushbu unvon o‘limidan keyin «Vimpel» leytenanti Andrey Turkinga ham berilgan, u terrorchi tomonidan tashlangan granatani tanasi bilan to‘sib qolgan edi.

Vafot etgan xodimlarining 10 emas, balki 11 ta bo‘lgani haqidagi mish-mishlar «Vimpel» guruhlaridan birining qo‘mondoni Vyacheslav Bocharovning o‘lim soniga kiritilgani bilan bog‘liq edi. Hujum paytida Bocharov boshidan tan jarohati oldi, natijada uning yuzi tanib bo‘lmas holatga keladi. Bir necha kundan so‘ng kasalxonada Bocharov o‘ziga kelib, ismini qog‘ozga yozishga muvaffaq bo‘ladi. Hujum paytida ko‘rsatilgan jasorat va qahramonligi uchun Vyacheslav Bocharovga Rossiya Qahramoni unvoni berilgan.

O‘lganlarning shaxsini va o‘lim sabablarini aniqlashni o‘z ichiga olgan sud-tibbiy ekspertiza o‘ta og‘ir sharoitlarda o‘tkazildi: Sud-tibbiy ekspertiza byurosining tuman bo‘limi bunday o‘liklarni qabul qilishga tayyor emas edi va jasadlar ochiq havoda to‘plangandi. Qo‘shimcha qiyinchiliklarga esa qidiruv funksiyalarining tizimlashtirilmaganligi va bitta axborot markazining yo‘qligi sabab bo‘lgan.

2004 yil 12 sentyabrgacha 329 marhumning jasadini tekshirilgan va 213 holatda quyidagi o‘lim sabablari aniqlangan:

• o‘q otish jarohatlaridan – 51 kishi (tekshirilganlar umumiy sonining 15,5%i);
• umuniy jarohatlardan – 148 kishi (45%);
• termik kuyishdan – 10 kishi (3%);
• to‘mtoq narsalar bilan jarohatlanishdan – 4 kishi (1,2%)

116 ta (35,6%) holatlarda jasadlarning o‘lim sabablari aniqlanmagan.

Yaralanganlar

4 sentyabr kuni ertalab Beslan va Vladikavkaz kasalxonalariga 700 dan ortiq yaradorlar yotqizildi, ularning yarmidan ko‘pi bolalar edi. Ko‘plab yaradorlar Favqulodda vaziyatlar vazirligi aviasiyasi tomonidan turli federal tibbiyot markazlariga evakuasiya qilingan.

Terroristik hujum natijasida yaralanganlarning aniq soni ma’lum emas, chunki ekspertizalar Shimoliy Osetiya, Moskva va Rostov viloyatida o‘tkazilgan. Beslandagi terakt holatlarini o‘rganish bo‘yicha Federal parlament komissiyasining hisobotiga ko‘ra, yaradorlarning umumiy soni 783 kishini, shu jumladan, 728 nafar garovga olinganlar va 55 nafar Rossiya federal xavfsizlik xizmati, ichki ishlar idoralari, Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari va harbiy xizmatchilarni tashkil etadi. Beslan shahrining rasmiy veb-saytiga ko‘ra esa yaradorlar soni 800 nafardan oshgan. Shulardan 72 ta bola va 69 katta yoshli kishi nogiron bo‘lib qolgan!

Evropa inson huquqlari sudiga da’vo

2007–2011 yillarda 400 dan ortiq terakt qurbonlari Yevropa inson huquqlari sudiga arizalarini topshirdi. Bayonotlar bitta ishda «Tagayeva va boshqalar Rossiyaga qarshi» umumiy nom ostida birlashtirildi. Da’vogarlar Rossiya «Inson huquqlari to‘g‘risida»gi Yevropa konvensiyasining bir qator moddalarini, xususan, 2-moddasini («Hayot huquqi») buzgan deb da’vo qildilar. 2015 yil iyun oyida dastlabki tinglovlar chog‘ida shikoyatlarning aksariyatini qabul qilingan deb e’lon qilindi.

Terakt davrida OAV faoliyati

Beslanda maktab egallab olinganidan bir necha soat o‘tgach, mahalliy va federal OAV o‘z ishlarini boshladi. 3 sentyabrga qadar shaharda 60 dan ortiq jurnalistik televizion guruhlar ish olib bordi. Ko‘pgina jurnalistlarning fikriga ko‘ra, maktabga hujum qilish boshlanishidan oldin ularning ishi hokimiyat tomonidan bosimga duchor qilinmagan. Jurnalistlar shahar atrofida erkin harakat qildi. Shu bilan birga, ba’zi jurnalistlarning kasalxonalar palatalari va o‘likxonalarga kirib olganlari noroziliklarga sabab bo‘ldi. Onalarni so‘roq qilish bir necha ularning hushidan ketishlariga olib keldi, natijada ba’zi jurnalistlar mahalliy erkaklar tomonidan kaltaklandi.

Jabrlanganlarga yordam

Beslandagi terroristik harakat butun dunyoda keskin reaksiyaga sabab bo‘ldi, natijada 3 sentyabr kuni Beslanga Rossiyadan ham, boshqa mamlakatlardan ham katta miqdordagi gumanitar yordamlar kela boshladi. 20 sentyabrga qadar Shimoliy Osetiya 250 tonnadan ortiq gumanitar yordam, shu jumladan,dori-darmon, kiyim-kechak, oziq-ovqat va tibbiy asbob-uskunalarni qabul qilib oldi.

Biroq moliyaviy va boshqa yordamlarning ko‘pligiga qaramay, uni tarqatish ko‘pincha mojarolar va janjallar bilan birga bo‘lgan. Oziq-ovqat, kiyim-kechak va asbob-uskunalarning bir qismi omborlarda to‘planib qoldi, iqtisodiy jinoyatlar departamenti, jamoat qo‘mitalari va jurnalistlarning gumanitar yordamning sarflanishi ustidan kuzatuvlariga qaramay, yordam maqsad qilingan kishilarga yetib bormadi.

Hukumat qaroriga binoan, teraktda halok bo‘lganlarning oilalariga marhum uchun 100 ming rubl va uni ko‘mish uchun 18 ming rubl ajratilgan. Terroristik hujum natijasida og‘ir va o‘rtacha darajada tan jarohati olganlarning har biriga 50 ming rubldan ajratilgan. To‘lovlarni qabul qilish marhum bilan munosabatlarni tasdiqlovchi kerakli hujjatlarni va ushbu terakt natijasida o‘lim yoki jarohat olish faktini to‘plash zarurati bilan murakkablashdi. Shu munosabat bilan, qurbonlarning ahvolini yengillashtirishni istaganlarning ko‘pchiligi Beslanga kelib, shaxsan pul yetkazib berishgan yoki boshqa yordam ko‘rsatgan.

2006 yilda Alagir shahridagi Alan monastirida terakt qurbonlari uchun reabilitasiya markazi ochildi. 2011 yilda jabrlanganlarning oilalariga ijtimoiy yordam ko‘rsatish markazining qurilishini yakunlash uchun federal byudjetdan 27 million rubl ajratildi.

Hujumga uchragan maktab bugun

2011 yil o‘rtalariga qadar 1-sonli maktab binosi va uning atrofi deyarli tashlandiq edi. Hujum sodir etilgan yilni hisobga olmaganda, bu yerga asosiy tashrif buyuruvchilar qurbonlarning do‘stlari va qarindoshlari bo‘lgan. Mahalliy aholining so‘zlariga ko‘ra, xaroba bo‘lgan binoga vaqti-vaqti bilan uysizlar va giyohvandlar tashrif buyurgan, dastlabki bir necha yil ichida maktab talonchilar tomonidan ham bosqinlarga uchragan.

Binoning kelajakdagi vazifasi to‘g‘risida ko‘plab muhokamalarga qaramay uzoq vaqt davomida kelishuvga erishilmadi. G‘oyalar qatorida qurbonlar xotirasiga yodgorlik o‘rnatish va pravoslav cherkovini qurish kabilar bor edi.

2011 yil may oyi oxirida maktab binosining alohida konstruktiv elementlarini demontaj qilish boshlandi va terakt qurbonlari xotirasiga yodgorlik majmuasini qurish ishlari boshlandi. Loyihani ishlab chiqish Yevropa Ittifoqining qator mamlakatlari hududida tarixiy ob’ektlarni tiklash bo‘yicha tajribaga ega bo‘lgan «Doktor Krekeler» (Germaniya) firmasiga yuklatilgan. Sport zali atrofida esdalik gulchambarining ramzi bo‘lgan oltin ramka o‘rnatildi. Ramka 11 metr balandlikdagi 106 beton ustunlardan yasalgan. Yodgorlik 2012 yilda ochilgan, shundan so‘ng maktabning qolgan binolarini saqlab qolish ishlari boshlangan. Ish paytida, 2004 yil 3 sentyabrdagi jang paytida jiddiy zarar ko‘rgan janubiy qanot demontaj qilingan.

Shuningdek, teraktda halok bo‘lganlar xotirasiga Florensiya, Kastelnovo di Sotto, San-Marino, Moskva, Sankt-Peterburg, Vladikavkaz, Ulyanovsk, Orsk va Lipetsk viloyatida yodgorliklar o‘rnatilgan.

Terroristik hujumning madaniyatdagi aksi

Terroristik hujum haqida garovdagilar va qutqaruv operasiyasi qurbonlari xotirasiga bag‘ishlangan 20 dan ortiq hujjatli filmlar suratga olindi. Masalan, 2006 yilda Gollivud studiyasi amerikalik jurnalist Kristofer Chiversning «Maktab» maqolasini filmga moslash huquqini sotib olayotgani e’lon qilindi va 2010 yilda Britaniyaning «Beslan» filmini namoyish etish rejasi e’lon qilindi; 2011 yilda «Dadamning qizi» rus filmining yaqinda chiqishi haqida haqida xabar berildi, uning syujeti ham 2004 yil sentyabr voqealariga asoslangan edi.